चपेटामा दन्त चिकित्सा

डा.प्रकाश बुढाथोकी

को भिड १९ महामारीको सङ्कटमा अधिकांश व्यक्ति घरमै सीमित रहँदा, मान्छे मान्छेसँग डराउने, झस्कने अवस्थामा स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयको निर्देशिकाबमोजिम हामी फोन तथा भिडियो कलमार्फत धेरैलाई सेवा प्रदान ग¥यौँ भने आकस्मिक उपचार जोखिम मोलेर बिरामीको सेवामा लाग्यौँ । हाल नेपालमा तीनहजार छसय ६३ जना दन्त चिकित्सक तथा छ सय १६ विशेषज्ञ दन्त चिकित्सक छन् । डेण्टल असिस्टेन्ट दोस्रो एकहजार चारसय १४ र तेस्रो सातसय ८७ छन् । जसमा सरकारी सेवामा सात दर्जन पनि छैनन् । उपत्यकामा दन्तचिकित्सक र जनसङ्ख्याको अनुपात नौहजार र बाहिर ५६ हजार रहेको देखिन्छ ।
कोरोना विशेष अस्पताल तोकिए तर दाँतका बिरामीलाई तोकिएन । दन्त चिकित्सकहरू सचेत भएकाले तथा सरकारले सरकारी अस्पतालमा नतोकेकाले ती बन्द रहँदा अर्ध दक्ष र अदक्षद्वारा खोलिएका क्लिनिक खुलिरहे र सेवा तथा उपचार दिइरहँदा सङ्क्रमण स्रोत भए नभएको यकिन पनि भएन । तिनको आजसम्म पीसीआर परीक्षण पनि भएको छैन ।
 जोखिम
अधिकांश समस्या सामान्य औषधीले निको हँुदैनन् । डेन्टल चेयरमा राखेर एकदमै नजिकबाट परीक्षण र उपचार आवश्यक हुन्छ । भौतिक दुरी त कायम गर्न सकिँदैन नै, त्यसैमा बिरामीलाई मास्क लगाएर उपचार गर्न पनि सकिँदैन । तसर्थ बिरामीको मुख तथा घाँटीमा भएको भाइरस सङ्क्रमण मसिना नदेखिने कणको माध्यमबाट चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीलाई हुनसक्छ । त्यसैमा उपचारमा प्रयोग गरिने हेन्डपीसबाट एरोसोल उत्पादन हुन्छ,  ¥यालग्रन्थी तथा ¥यालबाट भाइरस सर्नसक्छ । तसर्थ विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन लगायत विभिन्न खोजले दन्त उपचारलाई उच्च जोखिममा राखेको हो ।
मुखको उपचारमा नियमित हावाबाट चल्ने सामान र उपकरणहरूको प्रयोग गरिरहनपर्ने भएकाले हावाका फोकाहरू निरन्तर उत्पादन हुन्छन् । त्यसैले युरोप, अमेरिका तथा अफ्रिकामा लामो समय दन्त सेवा बन्द नै रहे । ‘रिओपन डेन्टिष्ट्री’ भन्ने मूल मुद्दासहित विभिन्न निर्देशिका बने । नेपालले पनि निर्देशिका तयार पारी मुख स्वास्थ्य शाखा, स्वास्थ्य सेवा विभाग, स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयको स्वीकृतिमा कार्यान्वयनमा छ ।
¥यालग्रन्थी कोरोना भाइरसको भण्डार हुने भएकाले केही देशमा कोरोना परीक्षण गर्न ¥याल प्रयोग भइरहेको छ । ¥याल ग्रन्थीमा शुषुस्त अवस्थामा रहेका भाइरस कोरोना सङ्क्रमण फैलन नदिन दक्ष जनशक्तिबाट बेलैमा दाँत तथा मुखका रोगहरूको निदान र उपचार
आवश्यक छ ।
 आकस्मिक अवस्था
१. सहनै नसकिने गरेर दाँत दुखेमा–दुखाई कम गर्ने औषधी खाँदा पनि ।
२. अत्यधिक मात्रामा रक्तश्राव भएमा
वा नरोकिएमा ।
३. दुर्घटना वा अन्य कारणले दाँत भाँचिएमा
वा झरेमा ।
४. सङ्क्रमण वा चोटपटकको कारणले गर्दा अनुहार, गालावा घाँटी वरिपरि सुन्निएर थुक निल्न वा श्वास फेर्न गाह्रो भएमा ।
५. विभिन्न कारणले गर्दा मुखको हड्डी भाँचिएमा वा पूरै मुख बन्द भएमा छिटो नजिकैको अस्पताल वा क्लिनिकमा गएर चिकित्सकसँग सल्लाह र उचित उपचार लिनुपर्छ ।
कोरोना भाइरस महामारीका सन्दर्भमा सबैभन्दा जोखिमयुक्त पेसा दन्त सेवा हो । त्यसो हँुदाहँुदै पनि दैनिक तथा नियमित दन्त सेवाहरू लामो समय बन्द गरिँदा दाँतका समस्याले थप जटिलता निम्त्याइरहेका छन् । एकातिर मुखका अङ्ग–प्रत्यङ्ग र दाँतमा देखिने समस्या वा रोगहरू मुखसँगै मात्र सम्बन्धित हुन सक्छन् भने अर्कोतिर शरीरका अङ्ग–प्रत्यङ्ग वा प्रणालीसँग सम्बन्धित समस्या वा रोगहरूको प्रतिविम्ब मुखका अङ्ग–प्रत्यङ्गमा देखिएको हुनसक्छ । त्यही भएर नै मुखलाई शरीरको ऐना भन्ने गरिन्छ । समयमै ध्यान नदिँदा दाँत तथा मुखका सामान्य रोग तथा समस्याले पनि धेरै जटिलता उत्पन्न गरी अङ्गभङ्ग हुनुका साथै मुत्युवरण गर्नुपर्ने पनि हुनसक्छ ।
जति समय ढिलो भयो, त्यति नै उपचारको प्रक्रिया लामो हुने, जटिल हुने, निर्मूल गर्न नसकिने हुनुका साथै महँगो पनि पर्न जान्छ । जस्तै, दाँत कीराले खाने, दन्त हर्षा र पाइरियाजस्ता सामान्य रोगबाट स्पेस सङ्क्रमण हुन गई पछि गएर खाद्य नली र सास फेर्ने नली थिचिन पुगेर सास फेर्न नसकी मान्छे मर्न सकिन्छ । मुखको समस्याको उचित निदान र उपचारले शरीरका अन्य प्रणालीका रोग, स्वास्थ्यलाई समेत निदान, निराकरण र उपचार हुने गर्छ ।
 असर
कोभिड १९ को त्रासका कारण डेन्टल उपचारका लागि जाने बिरामीको सङ्ख्या ह्वात्तै घटेको छ । त्यसैमा कस्मेटिक दन्त उपचार शून्यप्राय ः छ । लकडाउनका बेला गरिएको एक सर्वेक्षणमा करिब ७० प्रतिशत दन्त चिकित्सकले कोरोना महामारीका कारण तलब नपाएको वा दिन नसकेको लगायत आर्थिक भार तथा सङ्कट व्यहोरिरहेको देखिन्छ । उपचारको माध्यम पनि फोनबाटै ६० प्रतिशतले अपनाएका थिए । निर्देशिका तथा मापदण्डअनुसार सङ्क्रमण नियन्त्रणका लागि संस्थाको परिमार्जन तथा सुरक्षा सामग्रीको प्रबन्धले लागत खर्च बढेको थियो । उपचार सामग्रीको मूल्यवृद्धि भएको छ । सेवाग्राहीको आयस्रोतमा समेत गिरावट भएकाले सरकारबाट विशेष राहत प्याकेज ल्याई सम्बोधन गरिन जरुरी छ ।
 बचावट
आम्नेसामुन्ने कुरा, ¥याल, रगत र अन्य शरीरका जीवरस तथा धारिला उपकरणको प्रयोगले कोभिड १९ को उच्च जोखिममा दन्त स्वास्थ्यकर्मी हरसमय छन् । उपचार गर्न परेमा मास्क, एप्रोन, गाउन, गगल्स, फेस सिल्ड, जुत्ता कभर वा गम्बुट, डिस्पोजेवल पञ्जा र सर्जिकल पञ्जा लगाउनैपर्छ । उपचारका क्रममा रबर ड्याम प्रयोग गर्दा सम्पर्क, साना थोपा र शरीरका रसहरूसँग सम्पर्क रहँदैन । एन्टिरिट्रयाक्सन हयाण्डपीस, क्लिनिकको ०.१ प्रतिशत सोडियम हाईपोक्लोराइट, ०.५ प्रतिशत हाइड्रोजन पेरोअक्साइड वा ६२ देखि ७१ प्रतिशत इथानोलले डिस्इन्फेक्सन गर्नुपर्छ । चिकित्साजन्य फोहोरको व्यवस्थापन पुनःउपचार गरी बायो हजार्डको रूपमा पनि व्यवस्थापन गर्न जरुरी छ ।
नेपाल सरकारले बनाएका मापदण्ड तथा निर्देशिकाहरू पूर्ण पालना गर्दै अघि बढ्नुको विकल्प छैन । उपचारमा प्रयोग हुने सामान तथा उपकरणहरूको निसङ्क्रमणीकरण तथा निर्मलीकरण, कार्यस्थल तथा अस्पताल परिसरको सरसफाइलाई नियमित र उचित तरिका अपनाइ सङ्क्रमणको सम्भावना न्यूनीकरण गर्दै जानुपर्छ । लगानीलाई ध्यान दिंदै तथा बिरामीलाई आर्थिक भार कम पर्ने गरी सेवा नियमित राख्नुपर्छ । महामारीले चुनौती थुप्रै तेर्साए पनि अवसरका ढोका पनि प्रशस्त खोलेको छ । á
(लेखक नेपाल चिकित्सक सङ्घका केन्द्रीय कोषाध्यक्ष हुनुहुन्छ ।)