धान उत्पादन र असार १५ को रौनकता

डा. शङ्करमान सिंह
धान रोप्ने मौसम फेरि सुरु भयो । र, यो सबैका लागि वर्षको सबैभन्दा महìवपूर्ण मौसम हो । चामल विश्वमा सबभन्दा राम्रो, सबभन्दा पौष्टिक र सबैभन्दा मुख्य प्रयोगमा आउने बाली हो । नेपालको सन्दर्भमा, चामल निस्सन्देह सबैभन्दा महìवपूर्ण अन्न हो । हाम्रो सांस्कृतिक मान्यताअनुसार १५ असारलाई वर्षको धान रोप्ने शुभ दिनको रूपमा लिइन्छ । यसै परम्परागत मान्यतालाई स्थापित गर्दै २०६० सालदेखि प्रत्येक वर्ष असार १५ गते धान दिवस मनाइँदै आइएको छ ।
आर्थिक वर्ष २०६८/६९ को कुल गार्हस्थ उत्पादनमा कृषिक्षेत्र (कृषि, वन र मस्यपालन) को योगदान ३२.७ प्रतिशत रहेको थियो । प्रत्येक वर्ष त्यसको मात्रा क्रमशः घट्दै गएको छ । आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा मात्र २५.८ प्रतिशत रहने अनुमान छ । नेपाल सरकारले २०७७/७८मा धानको न्यूनतम मूल्य प्रति क्वीण्टल मोटो र मसिनोको क्रमशः दुई हजार ७३५ र दुई हजार ८८५ तोकेको छ ।
नेपालमा कुल १६ लाख हेक्टर जमिनमा धानको फसल लगाइन्छ । जसमा ५० लाख टन धानको कटनी हुन्छ । र, प्रति व्यक्ति लगभग १२० किलो मिल्ड चामलको उपभोग हुन्छ । नेपालीहरूले सबैभन्दा लामो समयसम्म धानलाई प्रमुख बालीको रूपमा कायम राखेका छन् । चामलले कृषि कुल गार्हस्थ उत्पादनको २० प्रतिशत योगदान गर्छ । कुल अनाज खाद्य उत्पादनको ५० प्रतिशतभन्दा बढी र नेपालीहरूका लागि यसले क्यालोरी सेवनको झन्डै एक तिहाई योगदान गर्छ । यस वर्ष मनसुन धेरै समयमै आइपुगेको छ । किसानहरू आशावादी छन् कि उनीहरूको सबभन्दा महìवपूर्ण बालीले राम्रो फल दिनेछ । तर किसानको त्यो आशा पूरा गर्ने वा धान रोपाइँँँलाई उनीहरूको भविष्य निर्माणको महìवपूर्ण पेशा बनाउन त्यति सहज छैन । अत्यधिक आवश्यक रासायनिक मलको समयमै उपलब्ध हुँदैन । मल खरिद गर्ने संस्थानहरू जहिले पनि काम नलाग्ने संस्थाको रूपमा रहेको देखिन्छन् । कृषकहरूलाई थोरै विकल्प मात्र बाँकी रहन्छ । त्यसपछि किसानहरू अत्यधिक मूल्यमा मल किन्न वा मलको पूर्ण रूपमा प्रयोग नै नगरी खेती गर्न बाध्यता रहन्छन् ।
राज्यका निकायबीच समन्वयको अभावले सिंँचाइ च्यानल र कृषि क्षेत्रहरू पुनर्निर्माण गर्दा ढिलाइ हुन्छ । भने कहिलेकाँही उपेक्षा हुन्छ । नतिजाको रूपमा, क्षेत्रहरूको विशाल विस्तार प्रत्येक वर्ष बाँझो भइरहेको हुन्छ । धानको उत्पादन बढ्न धानका लागि परम्परागत रूपमा प्रयोग हुने ठूला जमिनहरू छिटो सहरीकरणको कारण घट्दै जाँदैछन् । धेरै हेक्टर जमिन पछि आवासमा परिणत हुन जारी छ । धान उमार्ने जमिनमा अपार्टमेन्ट भवनहरू बन्दै छन् । निर्माणकर्ताहरू पैसाको सट्टामा उनीहरूको जग्गा छोड्ने प्रलोभनमा वा किसानलाई लोभ्याएरसमेत यो कार्य हुँदैछ । नतिजा स्वरूप, पहिले हरियो सुनहरी धानको खेतहरू अब कुरूप ठोस कङ्क्रिटको जङ्गलमा परिणत भएको हुँदैछ । परम्परागत अनुमानले धान फल्ने जग्गाको सहरीकरणमा विगतका दशकमा करिब एक लाख हेक्टर जमिनमा क्षति पुगेको छ ।
नेपालमा कृषि क्षेत्रको यन्त्रीकरणको लागत निकै उच्च छ । भने कृषि मजदुरहरूको पनि अभाव छ । मानिसहरू कृषिभन्दा सहरी क्षेत्र र विदेशमा कामको खोजीमा सर्दै आएका छन् । उच्च लागतसमेत ती किसानहरूका लागि समस्या हुन्छ जो आफ्नो खेती प्रविधिलाई आधुनिकीकरण गर्न र उनीहरूको उत्पादकत्व बढाउन चाहन्छन् । सन् १९६० को दशकसम्म नेपाल दक्षिण एसियामा सबैभन्दा बढी धान उत्पादन गर्ने देश थियो । तर अहिले सबभन्दा कम उत्पादन गर्ने देशमा पुगेको छ । सबैतिर असहयोग हुँदा भएका कृषकहरू पनि धानको खेती पूर्ण रूपमा छोडेर अन्य पेसामा जानको विकल्प खोज्दै छन् । यो उच्च समय हो कि सबै तहका सरकारहरूले कृषि वा मुख्यत धानको गुम्दै गएको महìव पुनः प्राप्त गर्न मद्दत गरोस् । नेपालमा बयानात्मक अभिवादन ‘भात खानु भयो ?’ समयमा नै ठोस कार्ययोजना नभएमा यसको महìवसमेत पूर्ण रूपमा हराउनेछ ।
प्रकृतिकै बरदान सही यस पटक धान किसान खुसी छन् किनकी यस वर्ष मनसुन समयमै आइपुगेको छ । सबै कृषक अहिले धान रोपाइँँँमा व्यस्त छन् । तर यस वर्ष पनि, हरेक वर्षजस्तै, कृषकको दिमागमा पछाडि केही चिज आएको छ, त्यो हो, त्यहाँ रासायनिक मलको पर्याप्त आपूर्ति होला कि नहोला त ! हजारौँ नेपाली किसान चिन्तित छन् कि गतवर्षको मलको अवरोध फेरि दोहोरिन सक्छ । यदि समयमा मल उपलब्ध हुने हो भने यो वर्ष धान उत्पादन बढ्ने निश्चित छ । मौसमले मात्र हैन कि कोरोना महामारीको कारण भारतबाट नेपाल आउने वा सहरबाट गाउँ गएर धान रोप्नेहरूको जमात पनि निकै ठूलो रहेको स्वतः स्पष्ट छ ।
राज्य अनुदानप्राप्त रासायनिक मलको मुख्य आपूर्तिकर्ता कृषि सामग्री कम्पनीका अधिकारीहरूले गत हप्तादेखि नै मल बिक्री फेरि सुरु भएको बताएका छन् । तर कुनै पनि डिपो वा सहकारीमा भने स्टक लामो समयसम्म टिक्दैन । प्रमुख रोपाइँँँ अवधिमा मलको अभावका कारण गत वर्ष कृषकहरूले ठूलो नोक्सान भोग्नुप¥यो । आपूर्ति शृङ्खलामा अवरोधका कारण छिटपुट छोटो अभावहरू थिए । तर अब यो गल्ती समाधान भएको आभाष हुन्छ ।
समतल क्षेत्रका धेरै किसान दक्षिणी सिमाना नजिकका बजारहरूमा प्रतिबन्धित मल खरिद गर्न जान्छन् । किनकि त्यहाँ माग र आपूर्तिमा ठूलो अन्तर रहेको छ । कृषि मन्त्रालयका अनुसार रासायनिक मलको वार्षिक मागभन्दा आधिकारिक आयात कम छ । यस वर्ष पनि अरू वर्षजस्तै काला बादलका मेघमलाहार, हिलो अनि हरियोका साथ असार आइपुगेको छ । असार अर्थात् विक्रम संवत्को तेस्रो महिना, शाब्दिक अर्थ केलाउने हो भने असार इरान भन्ने देशको लोरेस्टान जिल्लाको एउटा कृषि प्रधान गाउँ हो । स्मरण रहोस् नेपाली शब्दकोषमा इरानी शब्दहरू आयामेली शब्दका रूपमा हामीले धेरै प्रयोग गर्दछाँै, यस अर्थमा इरान र देवनागिरी लिपीसँग पुरानो समबन्ध रहेको पुष्टि हुन्छ, असार शब्दको पृष्ठभूमिले पनि एउटा प्रमाण इरानतर्फ देखाएको छ ।
जेहोस् हाललाई असार १५ कै रौनाकतातिर लागौँ । यो याममा बादलहरू पूर्णरूपले परिपक्क भएर पानीका धाराहरू वर्षाउँछन् । माटोहरू पानीमा रुझेर हिलोको सुरुमा कमलो हुन्छन् । अनि तिनै कमलो माटोमा हामीले छुपुछुपु धानका बिरुवाहरू रोप्दछौँ । यसै कारणले पनि होला असारको १५ लाई राष्ट्रिय धान दिवसका रूपमा मानिन्छ  । असार महिना र हाम्रो जीवन व्यवहारबारे कलाकारहरूले थुप्रै सिर्जना पस्किएका छन् । ‘आषाढे महिनामा पानी प-यो रुझाउने,’ ‘आसारे मासमा धान रोप्नु लौ छुपुछुपु’ लगायतका विभिन्न लोकगीत त हामीमाझ दशकौँदेखि लोकप्रिय छ । तथापि पहिले पहिलेजस्तो रोपाइँँँका गीतहरू आजभोलि धेरै रुचाइन्न । खेतमा लाम लागेर धान रोप्दै सामूहिक रूपमा गीत गाउँदै काम गर्ने प्रचलन धेरै कम मात्र पाइन्छ ।
यस्ता गीतहरू धान रोप्दै गाइने भएकाले सरल र सुस्तरी गाइन्छ, जसले गर्दा काम गर्ने खेतालाहरूले थकान बिर्सेर धेरै बेरसम्म रमाइलो गर्दै काम गर्न सक्छन् । हल गोरुले हिल्याएको हिलोमा छुपुछुपु धान रोपेर आपसमा रमाउँदै रोपाहार तथा बाउसेहरू एकापसमा हिलो छ्यापाछ्याप गरी हिलो खेलेको देख्न आजभोलि निकै कम भएको छ । पहिले यस्तो बेला माटोलाई माया गर्ने किसानहरू धान रोप्दै आपसमा रमाइलो गर्दै जीवन व्यवहारसँग सम्बन्धित अनेक गीत गाउँथ्ये । कतिले मेलापातमै आपसमा मायापिरती समेत साट्ने गर्थे । जस्तो किः
‘असारे मासको दबदबे हिलो छि मलाई घिन लाग्यो,
पातली नानीलाई फरिया किन्दा छ बीस रिन लाग्यो ।
खडेरीले फाटेको यो मन असारमै जोडौँला,
लाठे बनी आउ कान्छा, सँगै पिरती गाँसौंला ।
कतिले असार १५ लाई दही च्यूरा खाने दिनको रूपमा पनि लिने गर्छन् । यसको हाम्रो किसानी जीवनसँग निकै ठूलो सम्बन्ध छ । किनकी असारमा काम धेरै गर्नुपर्ने र झरीमा रुझ्नुपर्ने हुँदा शरीरमा थकान र कहिलेकाँही पखाला पनि लाग्न सक्छ । यस्तो बेला बेला दही चिउरा खाएमा औषधिको काम गर्छ । यसैले दही चिउरा खाने संस्कारले नेपाली संस्कृतिमा बृहत रूप लिएको छ । यसरी असार १५ नेपाली समाजमा राष्ट्रिय सांस्कृतिक पर्व बन्न सफल भएको छ ।
(नेप्सेका पूर्वप्रमुख लेखक हाल आर्थिक क्षेत्रमा क्रियाशील हुनुहुन्छ ।)