टेलिभिजनको बहुआयामिक पक्ष

दधिराम खतिवडा

टेलिभिजन एउटा श्रव्य तथा दृश्य सामग्री हो, जसलाई दूरदर्शन यन्त्र पनि भन्ने गरिन्छ । विश्वव्यापीकरणसँगै आजको आमसञ्चार प्रविधिको विकासमा टेलिभिजन र टेलिभिजन पत्रकारिताको महìवपूर्ण योगदान छ । वर्तमान सन्दर्भमा टेलिभिजन सेटको माध्यमबाट ‘विश्व एक गाउँ’का रूपमा परिणत भएको छ । सूचना, समाचार, सार्वजनिक बहस एवं शिक्षाको अतिरिक्त मनोरञ्जनका दृष्टिकोणले टेलिभिजन जति प्रभावकारी साधन अर्को छैन । नेपालमा एनालग टेलिभिजन बन्द भएपश्चात् डिस होमले सन् २००९ देखि डिजिटल माध्यमबाट टेलिभिजन हेर्ने प्रविधि भिœयाएको थियो । अहिले डीटीएच प्रविधिबाट डिजिटल टेलिभिजन हेर्न सकिन्छ । डिस होम केबलमार्फत गाउँघरका कुना–कुनामा टेलिभिजनको पहुँच पुगेको छ । भू–उपग्रही, भू–सतही, स्याटलाइट तथा एचडी माध्यमबाट प्रसारण भइरहेकाले यसलाई सञ्चार क्षेत्रको विद्युतीय टेलिभिजन क्रान्ति भन्न सकिन्छ ।
विश्वमा भएका घटना वा विशेष सार्वजनिक महìवका विषय वा विश्वका सबै चर्चित व्यक्तित्व र विषयवस्तुहरू टेलिभिजन प्रसारणकै कारण चर्चित छन् । यिनीहरूको भाषण, वक्तव्य, राजनीतिक कार्यक्रम, परिवर्तन एउटै कुनामा बसेर हेर्न सकिने एक मात्र प्रविधि टेलिभिजन हो । समग्रमा टीभीले हामीलाई प्रजातान्त्रिक अभ्यास, स्वतन्त्रता अभिव्यक्त गर्न सांस्कृतिक विविधताका पाठ सिकाउँदै हाम्रो बैठक कोठाबाहिरको अपार संसारसम्म हामीलाई पु¥याएको छ । सन् १९३० को दशकमा प्रसारण सुरु भएको टेलिभिजन प्रविधिलाई अहिले सबैभन्दा सशक्त सञ्चार माध्यमका रूपमा लिइन्छ । सन् १९९६ को १७ डिसेम्बरमा भएको संयुक्त राष्ट्रसङ्घको महासभा बैठकले हरेक २१ नोभेम्बरका दिन विश्वभर टेलिभिजन दिवस मनाउने निर्णय गरेअनुरूप आज विश्व टेलिभिजन दिवस मनाइँदै छ ।

टेलिभिजन विकासको सङ्क्षिप्त रूपरेखा हेर्दा विभिन्न फरक–फरक वैज्ञानिकको योगदानको नाम आउँछ । सन् १८८४ मा जर्मन वैज्ञानिक निप्कोले स्क्रिनको आविष्कार गरेका थिए । तत्पश्चात् सन् १९२३ मा रुसी वैज्ञानिक भ्लादिमिर जोरकिनले आर्कोनोस्कोप ट्युबको आविष्कार गरेपछि तस्बिरको आविष्कार गरे । टेलिभिजन सेटको आविष्कार गर्ने व्यक्ति भने बेलायतका वैज्ञानिक जोन लागो वायर्ड हुन् । उनले आठरेखीय परीक्षण टेलिभिजन प्रणालीको निर्माण गरेका थिए । सन् १९२६ मा उनको टीभी पहिलोपटक अमेरिकामा प्रसारण भयो । ‘द बेल’ नामक टेलिफोन कम्पनीले टेलिफोनमार्फत सन् १९२७ मा विद्युतीय टेलिभिजन अमेरिकाको सानफ्रान्सिस्कोबाट सफलतापूर्वक प्रसारण ग¥यो । त्यसको एक वर्षपछि लन्डनदेखि न्युयोर्कसम्म ट्रान्स एटलान्टिक प्रसारण छोटो तरङ्गको प्रयोगबाट गरियो । त्यस्तै सन् १९३० मा बीबीसीले टेलिभिजन कार्यक्रम सुरु ग¥यो । त्यसैगरी पहिलो रङ्गीन टीभीको आविष्कार जोन बेयर्डले सन् १९३८ मा गरेका थिए । सन् १९७० को दशकमा विश्वका ६० वटा देशमा टेलिभिजनको प्रत्यक्ष सेवा विस्तार भयो । सन् १९३६ नोभेम्बर २ तारिखदेखि बीबीसीले नियमित प्रसारण गरेको पाइन्छ । सन् १९५४ देखि रङ्गीन टेलिभिजनको विकास भएर रङ्गीन दृश्य हेर्न सकिने अवस्था आएको हो ।

नेपालमा २०४१ साल माघ १७ गते सञ्चार मन्त्रालयअन्तर्गत नेपाल टेलिभिजन पञ्चवर्षीय परियोजनाको गठन गरियो । आर्थिक वर्ष २०४२÷४३ मा टेलिभिजनको सञ्चालन व्यवस्थित गर्न आवश्यक पर्ने दक्ष जनशक्तिका लागि विशेष व्यवस्था मिलाउन नेपाल टेलिभिजन परियोजना र वल्र्ड भ्यु इन्टरनेसनलको संयुक्त सहायतामा विकासमूलक टेलिभिजन कार्यक्रम उत्पादन प्रशिक्षण सुरु भएको थियो । यसबीच नेपाल टेलिभिजन परियोजनाबाट २०४२ साल साउन २९ गते परीक्षण प्रसारण कार्यक्रमको सुरुवात ग¥यो । आधिकारिक रूपमा नेपाल टेलिभिजनले २०४१ साल माघ १७ गते नेपाल टेलिभिजन औपचारिक रूपमा स्थापना भएको मानिन्छ । अहिले भइरहेको विश्व सञ्चार प्रणालीको विश्वव्यापीकरणले अब समय र स्थानको सान्दर्भीकरण तथा राष्ट्रिय सञ्चारको सार्वभौमिकता क्षीण हुने स्थिति सिर्जना हुँदै छ । साथै सञ्चार सन्देश बढी स्वतन्त्रतापूर्वक प्रवाह हुने स्थिति सिर्जना भएकाले विश्व टेलिभिजन पत्रकारिताको प्रविधि तथा प्रभावमा पनि क्रान्तिकारी परिवर्तन देखापर्न थालिसकेको छ । महाशक्ति राष्ट्रहरूको रणनीतिक सम्बन्धमा फरक अवस्था सिर्जना टेलिभिजन मिडियाका कारणले पनि हुन थालेको पाइन्छ । टीभी आमसञ्चार माध्यमको एउटा साधन, सीप र कला हो । यो एउटा साथी र संसार अनुभूत गर्न पाउने झ्याल पनि हो, जसबाट हामी संसार नियाल्छौँ । यसका अलावा समाचार र सूचना मात्र नभई विकल्पमा टीभी सेटमै डीभीडी वा भीसीआरबाट पनि चलचित्र हेर्न सकिन्छ । जे होस्, यो बहुउद्देश्यीय र बहुउपयोगी भएको छ ।

हाम्रो सन्दर्भमा केही हालका र विगतका सन्दर्भमा प्रायःजसो टेलिभिजनमा देखिएका अनुहारहरू आज धेरै सफल अनि चर्चित भएका छन् । पत्रकार नारायण श्रेष्ठको ‘साझा सवाल’, स्वर्गीय इन्द्र लोहनीको ‘बहस’ होस् या विजयकुमारको ‘दिशानिर्देश’, दुर्गानाथ शर्माको ‘विश्व–घटना’, सन्तोष पन्तको ‘हिजोआजका कुरा’, ऋषि धमलाको ‘जनता जान्न चाहन्छन्’देखि रवि लामिछानेको ‘सीधा कुरा जनतासँग’ होस् वा सुमन खरेलको ‘सुमनसँग’ अथवा टीकाराम यात्रीको ‘तमसोमा ज्योतिर्गयम’ निकै लोकप्रिय कार्यक्रम बनेका छन् । वर्तमान समयमा रङ्गमञ्च, चलचित्र अथवा सामाजिक चेतनामा साह्रै लोकप्रिय ‘मेरी बास्सै’का कलाकार जोडी धुर्मुस–सुन्तली नै किन नहोऊन्, टीभीमार्फत चर्चित भएर सामाजिक कर्ममा समेत आशलाग्दा प्रतिभाका रूपमा पाएका छौँ । कतिले जीवनसँगको लडाइँमा बाँच्ने बहाना पाएका छन् । विभिन्न हास्य कार्यक्रमका पात्रहरू आज ठूला नाम र उत्कृष्ट जीवन्त पात्र बनेर हामीमाझ परिचित छन् । आजको दिन पर्दापछाडिका प्राविधिक, क्यामराम्यान, मेकअप आर्टिस्टलगायतका सबै टीभी कार्यक्रम उत्पादक समूह अनि उनीहरू सम्पूर्णको योगदानको पनि सराहना गर्नुपर्छ ।

पछिलो समय नेपालमा भने विषयवस्तुको छनोट र व्यवस्थापनको पाटोमा ध्यान नदिँदा टेलिभिजन व्यवसाय थप चुनौतीपूर्ण बनेको छ । अहिले थुप्रै टेलिभिजन च्यानल नियमित प्रसारणमा छन् । फिल्डमा गएर काम गर्नुपर्ने पेसा भएकाले यो समय टेलिभिजनकर्मीका लागि जोखिमयुक्त बनेको छ । राष्ट्रिय र सामाजिक उत्तरदायित्वसहितको पेसा भएकाले पत्रकारले जनतालाई सुसूचित गर्न अग्रपङ्क्तिमा होमिनुपर्छ । यो जनताको सूचनाको हक र सूचनाको आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्ने अवसर पनि हो । अहिले हामीकहाँ पनि दर्जनौँ टेलिभिजन च्यानल नियमित प्रसारणमा छन् । टेलिभिजनको विकासक्रमले पछिल्लो समय धेरै फड्को मारेको छ । टीभीमार्फत नयाँ कुरा, ज्ञान, सीप अनि अनुभवहरू लिन सकिएको छ, नदेखेको ठाउँ देख्न पाइएको छ । कतिपय महìवपूर्ण कुरा प्रत्यक्ष हेर्न सकिएको छ ।
टेलिभिजनको विकास एउटा उचाइमा पुगेको अनुभूत गर्न सकिन्छ । पछिल्लो समय टेलिभिजन परिपक्व संस्थाका रूपमा हुर्किंदै गर्दा अनलाइन र युट्युबहरूको विकाससँगै टेलिभिजनकर्मीलाई झन् चुनौती थपिएको छ । दर्शकले रुचाएको कार्यक्रम दिन नसक्नु, विषयवस्तुको छनोटमा ध्यान दिन नसक्नुले टेलिभिजनको विश्वसनीयतामाथि प्रश्न उठिरहेको छ । नयाँ र परिष्कृत विषयवस्तुको खोज–अनुसन्धानमा टेलिभिजन सञ्चालकहरू लगानी गर्न हिच्किचाउने गरेको तथ्य पनि हामीमाझ छर्लङ्ग छ ।

विभिन्न तथ्याङ्कअनुसार भारतीय टेलिभिजन च्यानल हेरेबापत नेपालबाट वार्षिक एक अर्ब रुपियाँभन्दा बढी बाहिरिन्छ । त्यसैले नेपालमा विज्ञापनरहित (क्लिन फिड) नीति लागू गर्ने गृहकार्यअनुसार सरकारले विज्ञापन नियमन गर्न व्यवस्था गर्न बनेको विधेयक–२०७५ को दफा ६ मा ‘नेपालमा प्रसारण हुने विदेशी टेलिभिजन च्यानलले नेपाल सरकारले राजपत्रमा सूचना प्रकाशन गरी तोकेको मितिदेखि विज्ञापनरहित (क्लिन फिड) प्रसारण गर्नुपर्ने छ’ भन्ने व्यवस्था लागू गरेको लामो समय भइसकेको छ । यद्यपि भारतीय टेलिभिजन च्यानल र विज्ञापन निर्वाध रूपमा चलिरहेकै छन् ।
देशभर प्रसारणका लागि अनुमति लिएका रेडियो, केबल अपरेटर, अनगिन्ती रूपमा खुलेका अनलाइन न्युज पोर्टल, युट्युब, फेसबुक तथा गुगललाई नियमन गर्ने निकायले तदरुकता नदिँदा टेलिभिजन उद्योग मारमा परेको छ । यसको नियमन गर्ने स्वायत्त संस्था स्थापना अहिलेको आवश्यकता हो । टेलिभिजन कार्यक्रमहरूको उत्पादनमा ठूलो लगानीको आवश्यकता पर्ने र लगानीलाई उठाउन विज्ञापनमा भर पर्नुपर्ने हुन्छ । विज्ञापनदाताले विज्ञापन एजेन्सीमार्फत टेलिभिजनमा आफ्ना उत्पादनका बारेमा जानकारी गराउने र त्यस्ता विज्ञापनबाट प्राप्त रकमले टेलिभिजन चल्ने भएकाले यो व्यवसाय चुनौतीपूर्ण छ । विज्ञापनदाता र एजेन्सीको सहयोगबिना न त स्तरीय कार्यक्रम उत्पादन हुनसक्छ, न प्रसारण नै । निष्ठावान् टेलिभिजनकर्मीले टेलिभिजन पत्रकारितालाई सधैँ जीवित राख्न सक्छ ।
दैनिक जीवनका सामान्य व्यावहारिक कुरा– दिसा गरेपछि हात धुनु, झाडापखालामा जीवनजल खुवाउने, आयोडिनयुक्त नुनदेखि छोरीलाई स्कुल पु¥याउने अनि पोलियो थोपा खुवाउनेसम्मका सूचनाहरू कलात्मक पारामा टेलिभिजनमार्फत नेपाली समाजमा प्रवाह हुँदा त्यसको सामाजिक प्रभाव बेग्लै परिरहेको हुन्छ । त्यसैले टेलिभिजनले सूचना र समाचार मात्र दिँदैन, समाजका विविध विधा र आयाम समेटेको हुन्छ ।