चिसोमा उच्च स्वास्थ्य सतर्कता

डा. प्रकाश बुढाथोकी

जाडोयाममा तराई क्षेत्रमा हुस्सु लाग्नु, शीतलहर चल्नु अस्वाभाविक होइन तर पहाडमा हिमपात र तराईमा शीतलहरले गर्दा अत्यधिक जाडोका कारण कठ्याङ्ग्रिएर मानिसको मृत्यु हुनु दुःखलाग्दो विषय हो । हिमाली भेगमा पनि जाडोको समस्या त छ तर त्यहाँका मानिसको रहनसहन जाडो छल्ने किसिमको हुन्छ । देशकै सर्वाधिक जनघनत्व बोकेको तराई क्षेत्र; जहाँ प्रतिव्यक्ति आय कम भएका बढी छन् त्यहाँका घर, लुगाफाटा र चालचलन गर्मीसँग जुध्ने खालको हुन्छ । तराईकेन्द्रित पर्यावरणीय समस्या बढी नै देखापरेका छन्, त्यहीँ बाक्लो हुस्सु र शीतलहरले सताइरहेको छ । साधारणतया जति गरम र तातोसँग मानिस अनुकूल बन्न सक्छ, त्यति चिसोसँग हुन सक्दैन ।

जोखिम समूह र समस्या
चिसोले शारीरिक कमजोरी भएका वृद्धवृद्धा, सडक बालबालिका, विस्थापित परिवार, घरवारविहीन परिवार, सडक मजदुरका अतिरिक्त अन्य सबैलाई रुघाखोकी, निमोनियाजस्ता श्वासप्रश्वास, अपच, पखालाजस्ता पाचन प्रणाली, स्नायु प्रजनन, रक्तसञ्चार प्रणालीलगायतका विभिन्न वातावरणीय, सङ्क्रामक रोगबाट बढी प्रभावित हुन्छन् । मुटु र मस्तिष्कमा असर पारी हृदयाघात बढी हुने, कोलेस्ट्रोल बढाउने, पक्षाघात गराउने र बालबालिकामा दादुरा, ठेउला पनि ल्याउँछ । ओठ, मुख, हातगोडा एवं कुर्कुच्चा सुक्खा र चिसो हावाले फुटाउने, चर्काउने र घाउ बनाउँछ । जाडोमा शारीरिक सरसफाइमा कमी हुँदा योनीद्वारबाट सेतो पानी बग्ने, वरिपरि चिलाउने योनिरसको बहाव बढ्ने हुनसक्छ । बोसो र गरिष्ठ खानाले अपच, ग्यास्ट्राइटिस, झाडा, पखाला हुनसक्छ र जन्डिस र टाइफाइडका बिरामी पनि प्रशस्त पाइन्छन् । बाथ, सन्धीबाथ, आमबाथ आदि रोगबाट ग्रसितमा जाडोमा पीडाबोध बढी हुन्छ ।

छाला
चिसोयाममा छालाभित्र रगतको सञ्चार मन्द हुन्छ, जसले शरीरको तापक्रमसमेत कम हुन्छ र छालाले तैलीय पदार्थ सिवम जसले छालालाई नरम र टल्किने बनाउँछ । तापक्रम कम हँुदा सिवम गाढा हुन्छ र छालाको बाहिरी तहमा आउन सक्दैन र छाला सुक्खा हुन्छ । चिसो हावामा सुक्खा छालाले आफ्नो बचाउ गर्न सक्दैन, मोइस्चरलाई सोस्छ, रङसमेत तल जान्छ, फुट्न थाल्छ । त्यसैमा साबुनको प्रयोगले छालालाई बढी सुक्खा बनाइदिन्छ । चिसो मौसममा साबुनको उपयोग कम मात्रामा र कडा नभई नरम खालको गर्नुपर्छ । छालामा विभिन्न कोल्डक्रिम, मोइस्चराइजर तेलले मालिस गर्नुपर्छ । जसले छाला तेलीय र नरम बनाउँछ ।

धेरै तातोपानीले नुहाउँदा शरीरमा भएको प्राकृतिक तेललाई छिट्टै निकाल्छ र सुक्खा बनाउँछ । पाँचदेखि १० मिनेटको नुहाईले शरीरमा नमी बढाउँछ तर धेरै समयको नुहाईले छालालाई सुक्खा बनाउँछ । नुहाएको तीन मिनेटभित्र नै शरीरमा मोइस्चराइजर लगाउनुपर्छ । नुहाउँदा पानीमा केही थोपा बेबी आयल अलिभ वा बडी आयल मिसाउँदा छाला नरम रहिरहन्छ । चिसो मौसममा स्टिम बाथ गर्दा छालाको सुक्खापन समेत हट्छ । नुहाउनुअघि तेलले मालिस गरी वा बडी आयल लगाएपछि स्नान गरेको भए नुहाएपश्चात् शरीरलाई दलेर पुछ्नुहुन्न । तौलियाले थपथपाएर शरीरलाई सुकाउनुपर्छ किनभने दल्दा छालाका नमी र प्राकृतिक तेल दुवै बाहिर निस्कन्छ । एक पटक हात धोएपछि हत्केलामा क्रिम लगाउन बिर्सनु हुँदैन । हातलाई बारम्बार चिसोपानीमा डुबाउनुपर्ने भए वाटरप्रुफ पन्जा लगाउनुपर्छ ।

कोठा न्यानो बनाउन खोज्दा
अमेरिकामा सीओका कारण बर्सेनि इमर्जेन्सीमा १५ हजार पुग्छन्, जसमा पाँच सयको मृत्यु हुने गर्छ भने बेलायतमा पनि त्यस्तै भयानक अवस्था छ । बिनाकुनै सङ्केत र लक्षण तथा केही लक्षण नभई कसैको ज्यान लिन सक्ने अवस्था वा कारकका रूपमा सीओलाई लिइन्छ भने नेपालमा यसको प्रकोप झनै रहेको अनुमान लगाउन सकिन्छ । सीओको विषाक्तताबाट बढी प्रभावित हुनेमा मुटुका पुराना रोगी, श्वाससम्बन्धी बिरामी, रगतको कमी भएका, गर्भावस्था, गर्भका शिशु र वृद्धा पर्छन् । ग्यास, तेल, कोइला, पेट्रोल वा दाउराजस्ता कार्बनयुक्त इन्धन हावाको कमीका कारण पूर्ण रूपमा उड्न सक्दैनन् र सीओ ग्यास उत्पन्न भई बढ्छ । कुनै पनि इन्धन प्राकृतिक ग्यास, प्रोपेन, पेट्रोल, तेल, मट्टितेल, काठ वा कोइला डढाउँदा कार्बनमोनोअक्साइड ग्यास उत्पन्न हुन्छ । त्यसैमा कोठामा चिम्नी वा भेन्टिलेसनको उचित व्यवस्था नहँुदा, रुम वा वाटर हिटर, कुकरजस्ता उपकरणको गलत तरिकाले फिट गरिनु, उचित रेखदेख नहुँदा सीओ ग्यास निस्कँदै जम्मा हुन्छ ।

सीओ सासका माध्यमबाट शरीरमा पुगेपछि रगतमा मिसिन्छ र शरीरको अक्सिजन सोस्ने क्षमतामा कमी ल्याउँछ । यो प्रक्रियाले शरीरलाई हानिनोक्सानी मात्र पु¥याउँदैन, मृत्युसमेत हुनसक्छ । सीओको सामान्य सम्पर्कमा आउँदा सुरुसुरुमा अलिअलि टाउको दुख्छ । निरन्तर सम्पर्कमा रहँदा तीव्र टाउको दुखाई, रिँगटा, थकान, वाक्वाकी, चिटचिट हुनेजस्ता समस्या देखिन सक्छ । त्यस्तै निर्णय क्षमता, स्मरण शक्ति र अङ्गमा तालमेलको कमी हुन्छ । स्नायुतन्त्रमा दीर्घकालीन हानि, सिक्ने र सम्झने क्षमतामा अभाव हुन्छ । प्रारम्भिक लक्षणमा ध्यान नदिँदा प्रभावित व्यक्ति बेहोसीको अवस्थामा जान्छन् तर कहिलेकाहीँ बिनाकुनै लक्षण बेहोस हुनसक्छन् । शरीरमा वा रगतमा सीओको मात्रा ३० प्रतिशत पुग्दा टाउको दुख्ने, थकाइ लाग्ने हुन्छ, ४० प्रतिशत पुग्दा बेचैनी बढ्छ । रगतमा सीओको मात्रा ६० प्रतिशत हुँदा मान्छेले चेतना गुमाउँछ, बेहोसी बन्छ र मात्रा ८० प्रतिशत पुग्दा मानिसको मृत्यु हुन्छ । लक्षण देखिएको अनुभूति हुनासाथ तुरुन्त ताजा हावामा निस्केर सास फेर्नुपर्छ । घरका झ्यालढोका खोल्नुपर्छ । स्टोभ, ओभन, हिटरजस्ता उपकरण बन्द गरेर घरबाहिर निस्कनुपर्छ । लक्षण वा बेहोसी देखिए तुरुन्त अस्पतालमा लग्नुपर्छ, जहाँ सास र रगतमा सीओको स्तर नापी छिटै उपचार थालिन्छ ।

ग्यास गिजर
ग्यास गिजरमा पानी तातिरहँदा कार्बनमोनोअक्साइड ग्यास उत्पन्न हुन्छ । बाथरुममा झ्याल र भेन्टिलेसन राम्रो नभए निस्सासिएर नुहाउने व्यक्तिको मृत्यु हुनसक्छ, जुन घटना काठमाडौँ, भक्तपुरमा गत वर्ष भइसकेको छ । गिजर प्रयोग हुँदा प्रोपेन ग्यास भारी हुने भएकाले भुइँमा बस्छ र अक्सिजन कम भएर सीओ ग्यास निर्माण हुन्छ । जसकै कारण मृत्यु पनि हुन सक्छ । तसर्थ ग्यास गिजर बाथरुमबाहिर राख्नुपर्छ । तातोपानीपहिले नै थापेर बाथरुमको ढोका बन्द गर्नुपर्छ । भेन्टिलेसन ठूला र खुला राख्नुपर्छ । बीचबीचमा सबै सावधानी चेक गर्नुपर्छ ।

शीताङ्ग
जब बाक्लो हुस्सु, चिसो वातावरण र शीतलहर चल्दछ, तब शरीरको तापक्रम घट्न गई हाइपोथर्मिया हुने गर्दछ । शरीरको तापक्रम ३० डिग्री सेल्सियसभन्दा कम हुँदा शरीरमा अक्सिजनको परिपूर्तिमा ह्रास तथा कार्बनडाइअक्साइडको मात्रामा वृद्धि भई शरीर काम्नुको साटो मांशपेसी कडा हुने, निदाउने, शिरा धमनी सङ्कुचन हुने र रक्तचाप, मुटुको चाल र श्वासप्रश्वास घट्दै जान्छ । एकसरो लुगासमेत राम्रोसँग लगाउन नपाउने गरिब जनता त्यसैमा अझ बूढाबूढी, बालबालिका र महिला वर्गका लागि चिसो अभिशाप बन्दछ ।

गर्मीमा औषधिले नियन्त्रित हुने उच्च रक्तचाप, मुटुरोग जाडोमा नियन्त्रण नभएर त्यसैमा मधुमेह, उच्च रक्तचाप, मोटोपना, कोलेस्ट्रोल, श्वासप्रश्वास समस्या भएकामा झनै खतरनाक हुन्छ जाडोयाम । चिसोले रगत बाक्लो बनाउँछ, पातला रक्तनली साँघुरिन्छ तब रगतको दबाब बढ्छ, मुटुको चालमा समेत वृद्धि हुन्छ । कोरोनरी धमनीमा कोलेस्ट्रोल जम्छ, धमनी साँघुरो र असमतल हुन्छ र रक्त आपूर्ति अपुग भई छाती वा मुटु दुख्छ । जसलाई ग्यास, अपच भनी लापरबाही गरिन्छ । रक्तधमनी साँघुरिई मस्तिष्कमा आघात भए पक्षघात, अङ्गमा भए अङ्गघात हुन्छ ।

चिसोयाममा बाहिर निस्कँदा हातमा पन्जा लगाउनुपर्छ । गर्मीयाममा झँै सनस्क्रिन लोसन लगाउनुपर्छ । लिप बाम, चिपिस्टिक वा पेट्रोलियम जेलीको नियमित प्रयोग गर्दा ओठ फुट्दैन । सरकारले यौनजन्य रोगबाट बच्न कण्डम र सुरक्षित यौनसम्पर्क, सङ्क्रामक तथा पानीजन्य रोगबाट बच्न पानी उमालेर खान जनचेतना फैलाएजस्तै जाडो मौसममा जाडोबाट बच्ने उपाय, पौष्टिक खाना, मौसमी फलफूल र झोलिलो पदार्थ सेवन तथा झ्याल, ढोका थुनेर आगो नबाल्ने, दाउराको सट्टा न्यानो कपडा, हट वाटर ब्याग र कम्मल बाँड्नेजस्ता सन्देश फैलाए स्वास्थ्य समस्या मात्र नभई चिसोबाट जानसक्ने नागरिकको धन र ज्यान जोगाउन टेवा पुग्ने गर्छ ।