लोकतन्त्रको नाममा वंशवाद

डा. पदमराज कलौनी
नेपालको राजनीति वंशवादमा हुर्कन थालेको छ । राजतन्त्र वंश परम्परामा आधारित व्यवस्था थियो । राजतन्त्रप्रति जनताको घृणा हुनुका पछाडि राजदरबारको नाममा हुने वंशशासन र नातावाद थियो । वंशवाद र नातावाद शासनमा एउटै परिवार, वंश वा समूहबाट एकपछि अर्को शासक बन्दछन् । वंशवादले भाइ भतिजावाद जन्म दिन्छ । सिद्धान्त तह लोकतन्त्रमा वंशवादको कुनै महत्त्व हुँदैन तर व्यवहारमा वंशवाद धेरैजसो देशमा हावी देखिन्छ । लोकतन्त्रमा वंशवादलाई निकृष्टतम कोटीको आरक्षण मानिन्छ ।

यसलाई राजतन्त्रको सुधारिएको (श्रीपेच विहीन) व्यवस्था मान्न सकिन्छ । वंशवाद आधुनिक राजनीतिक शासन प्रणालीमा प्रगतिशीलताको विरुद्ध हुन्छ । लोकतान्त्रिक पद्धतिमा हुने भनिएको स्वच्छ प्रतिस्पर्धालाई यसले रोक्छ । छोटो समयमा नेपालको लोकतान्त्रिक पद्धतिमा सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय गरी तीनै तहमा परिवारको दबदबा देखिन्छ । शीर्ष नेताका परिवार र तिनका मतियारले लोकतान्त्रिक व्यवस्थालाई राजनीतिक उत्तराधिकारीको झैँ राजनीतिक व्यवस्था विकसित गर्न खोजिरहेका छन् । राजकाजमा खानदानको एउटा मानिस हावी भएपछि दाजुभाइ, श्रीमती, छोराछोरी, नातिनातिनी, पनाति, हुँदै वंश परम्परामा सन्ततिहरूको भोकाधिकार कायम हुने अवस्था सिर्जना हुन्छ । वंशमा जन्मिएकै कारणले राजनीतिक कार्यकारी पदमा पुग्ने क्रम रोकिएन भने भावी दिनमा विद्रोहबाट बचाउन सकिँदैन ।

नेपालमा वंशवादको स्थापना राजतन्त्रबाट प्रारम्भ भएको हो । जङ्गबहादुर राणाले वंश परम्पराकै आधारमा १०४ वर्षसम्म जहानियाँ शासन चलाए । शाह र राणाहरूको वंश परम्परागत शासनबाट मुक्ति पाएका जनता सङ्घीय शासन प्रणालीमा वंश परम्परा लक्षण देखिन थालेका छन् । नेपाली काँग्रेस, नेकपा एमाले, नेकपा (माओवादी केन्द्र) लगायतका राजनीतिक दलमा वंश परम्परा विकसित र झाङ्गिन थालेको छ । छिमेकी मुलुकमा भारतमा समेत नेहरू खानदान, बाल ठाकरे, लालुप्रसाद यादव, शरद पवार, माधवराज सिन्धिया आदि पारिवारिक वंशवादले भारतीय राजनीतिमा हिस्सेदार बनेझैँ नेपालमा पनि वंशवादले प्रोत्साहन देखिएको पाउँछौँ ।

नेताहरू आफ्नी श्रीमती, छोराछोरी, भाइ, भतिजा, ज्वाइँ, सालासालीलगायत आसेपासे आदिलाई कार्यकारी पदमा विराजमान गर्न जुनसुकै मूल्य चुकाउन पछि परेका छैनन् । राजनीतिक दलमा वर्षौंदेखि त्याग गरेका योग्य, इमानदार र लोकप्रिय नेतालाई क्षणभरमा पाखा लगाउने कार्यले लोकतान्त्रिक व्यवस्था छोटो अवधिमा बदनाम हुँदै गइरहेको छ । जित निश्चित भएका स्थान र पदमा वंशवादलाई योग्यतम (अयोग्य भए पनि) ठान्ने परम्पराले लोकतन्त्रमा आवरणमा निरङ्कुशतन्त्र फैलिरहेको छ । लामो राजनीतिक सङ्घर्ष गरेका कार्यकर्ताहरू राजनीतिक पार्टीमा लागिरहने छोड्ने भन्दै जीवन मरणको दोसाँधमा बाँचिरहेका छन् ।

वंशानुगत राजतन्त्रमा राजाको छोरा राजगद्दीमा बसेझैँ झझल्को दिने गरी लोकतन्त्रको नाममा नयाँ राजाहरू परिवादवादमा देशको राजनीतिलाई मलजल पु-याइरहेका छन् । लोकतन्त्रको नाममा परिवारलाई विशिष्ट सुविधाभोगी बनाउने परम्परा जनघाती र राष्ट्रघाती छ । लोकतन्त्रलाई नेताहरूले सुविधाभोगी व्यवसायको रूपमा विकसित गर्न खोजिरहेका छन् । राजनीतिलाई सेवाभन्दा व्यावसायिक कलेवर दिन दत्तचित्त देखिन्छन् । आफू शक्तिशाली भएको समयमा खान्दानलाई सदासर्वदा शासक बनाउने परम्परा दुःखद र खेदजनक छ । भूमिगत कालमा परिवारसहित सङ्घर्षमा होमिनु परेको इतिहासको हवाला दिएर परिवारसहित सार्वजनिक पदमा बसेर सुखसुविधा उन्मुख हुनुलाई लोकतान्त्रिक चरित्र मान्न सकिँदैन ।

सङ्घीय संरचनाले स्थापित गरेको संवैधानिक मूल्यमान्यताको आडमा राजनीतिक प्रणालीलाई परमुखी बनाउनुमा आफूलाई परिवर्तनकारी, देश र जनताको पक्षमा छु भन्नु सेवामुखी नभए लुटमुखी चरित्र उदाङ्गो भएको छ । नेताहरूको व्यवहारले देश, जनता र राजनीतिक इमानदार दलीय कार्यकर्ताको अवमूल्यन भएको छ । चुनावी टिकटमा पहिलो प्राथमिकता क्रमशः परिवारवाद, नातावाद, धनीमानी/व्यापारी, दल अदलबदल गरेका, भ्रष्टाचारी आदिको बाहुल्यता देखिन्छ । सङ्घर्षशील त्यागी, जनसेवी, इमानदार, प्रतिबद्ध, स्वच्छ छवि भएका कार्यकर्ताको टिकटमा पहुँच नभएर ओझेलमा परेका छन् । वंशवाद र धनबलको पहुँचले प्रशासनिक अनुभव बिना राजनीतिक नियुक्तिले अर्थवाद हावी भएको प्रमाणित गरेको छ ।

नेपालको राजनीतिमा परिवारसहित लाभका पदमा नियुक्त हुन तोकिएका पद र परिवारको पहुँच देखिन्छ । संविधानमा नै संवैधानिक पदमा उल्लेख गरेको योग्यताले अभिजात्य वर्गको पृष्ठपोषण गरेको छ । राजनीतिक आस्थाभन्दा संविधान निर्माणकर्ताले अर्थवाद र नातावादलाई योग्यता निर्धारण गरेको आभास हुन्छ । राजा महाराजाहरूको दरबार नजिक हुनेवित्तिकै योग्य हुने राजतन्त्रीय मनसायलाई लोकतान्त्रिक भन्न सकिँदैन । सत्तापक्षीय राजनेताको घरदैलोमा हाजिर लगाउनेहरू लोकतान्त्रिक दृष्टिकोणले योग्य ठहरिएका छन् । दरबारिया घरानाहरूले नयाँनौला मुखियाहरूलाई अनेकन प्रलोभन दिएर आफ्नो हात चिल्लो पार्ने कलामा निरन्तरता दिएका छन् । राजादेखि रङ्गसम्म पहुँच बनाउन सक्ने सुकिला मुकिलाहरू सधैँ राज्यसत्ता रापतापमा सेक्दै आएका छन् । नातावादको सहाराले अवसरवादीहरू आफ्नो खान्दानलाई लोकतान्त्रिकसम्म अपरिहार्यता देखाउन सफल भएका छन् । सङ्घीय लोकतान्त्रिक संस्कार बनाएर आफूलाई राजनीतिक उत्तराधिकारी बनाउँदै नातावाद संस्कृति मौलाउन थालेको छ ।

वंशपरम्परा र नातावादी आरक्षणमा पर्न नसकेकाहरू आजीवन सर्वसाधारण कार्यकर्तामा चित्त बुझाउनुबाहेक विकल्प देखिँदैन । ठूलाठालुहरू आफूलाई स्थापित गर्न विद्रोह गरी स्थापित हुने र स्थापित हुन नसकेमा दलबदल गर्ने, पलायन हुने र राजनीतिबाट सन्न्यास लिने गरेका छन् । नेतृत्वको दया मायामा परेकाहरू समयक्रमले आफ्नो हात जगन्नाथ गर्न सफल भएका छन् । विविध कारणले युवा वर्ग राजनीतिबाट विमुख हुँदै निमुखा हुन पुगेका छन् । राजनीतिमा अब्बल भएका युवा अन्य पेसा व्यवसाय गर्ने र वैदेशिक रोजगारमा पलायन भएका छन् । राजनीतिमा निष्ठा र प्रतिष्ठाको प्रश्न उठिरहँदा हाम्रो ध्यान परिवारवादमा गएर ठोकिन्छ । वंशमा अंश स्थापित भइरहेको अवस्थामा मतदाता निराश हुनु स्वाभाविक छ । राजतन्त्रकै विरासतलाई निरन्तरता दिएर पैतृक धरातल निर्माण भइरहेको वर्तमान राजनीतिले विविध खाले वर्ग, क्षेत्र र लिङ्गले सजिलै राजनीतिक पहुँच बनाउनेमा आशङ्का उब्जेको छ ।

लोकतान्त्रिक आवरणभित्र देखापरेका अनेकन खालका राजनीतिक विकृति एवं समस्याहरूले परिवर्तनमाथि प्रश्न चिह्न लाग्ने खतरा मडारिएको छ । जनताले विकासको प्रतिफल समान रूपमा पाउन सकिरहेका छैनन् । टोलछिमेकमा कार्यकारी वा प्रभावशाली नेताको बसोवास छैन भने टोलवासीले राज्यद्वारा प्रदत्त गरिने सेवा सुविधा पाउन गाह्रो छ । राज्यको विभेदकारी नीतिले समुदायका बीचमा भेदभाव कायम भएको छ । नेपाली जनता सदैव सामाजिक सम्मान, राजनीतिक साझेदारी र आर्थिक समानताबाट टाढा छन् । लोकतन्त्रमा जनताको माग भनेको सम्मान, बराबरी र विकासको अनुभूति हुनुपर्छ भन्ने मुद्दाहरू प्रमुख हुन् । जबसम्म राजनीतिमा विविध खालका विभेदहरू कायम रही रहन्छन् तबसम्म राजनीतिलाई जनमुखी स्वीकार गर्न सकिँदैन । विकासोन्मुख राजनीतिक वातावरण स्थापित गर्न विविध खाले विषमताको अन्त्य हुनु अति आवश्यक छ ।

लोकतान्त्रिक अभ्यासमा वंशवादसँगै विखण्डन, अस्थिरता, अपराधीकरण, भ्रष्टाचार, कालोबजारी, अवसरवाद, जातिवाद आदि राजनीतिक कुपरम्परा हुर्कदै गएका छन् । राजनीतिक परिवर्तनको समयमा नेताहरूले प्रतिबद्धता गरेका गरिबी, बेरोजगारी, असमानता, वर्गीय मुद्दा, क्षेत्रीय र लैङ्गिक सवालहरू एकादेशका कथा भएका छन् । राजनीतिक नेतृत्वले अभूतपूर्व अवसरवादको परिचय दिइरहँदा राजनीतिक सिद्धान्त र सङ्घर्ष हात्तीका देखाउने दाँत प्रमाणित भएको छ । राजनीतिज्ञमा देखिएको विविध खाले स्वार्थले नेपाली राजनीति फोहोरको डङ्गुर बन्दै गएको छ, जसलाई सफा गरिएन भने यसले अनेकन दुष्परिणाम ल्याउने निश्चित छ ।

सत्ताका लागि गरिने राजनीतिले लोकतन्त्रलाई विकृत ढाँचामा ढाल्दै गएको छ । फलस्वरूप नेताहरू दिनानुदिन अवमूल्यन हुँदैछन् । नेताहरू भ्रष्टाचारजन्य गतिविधिमा मुछिएका छन् । जनविश्वास माथि कुठाराघात भएको छ । अधिकांश राजनेताले विश्वसनीयता घटाउँदै गएका छन् । चुनावी समयमा छवि सुधार्न कोसिस गरे पनि बानी व्यहोराले तुरुन्तै स्खलित हुन्छन् । सङ्घीय लोकतन्त्रको स्थापनापश्चात् देशको राजनीति अर्थहीन बन्दै गएको छ । राजनीतिक नेतृत्वमा वंशवादभित्र फक्रेको अंशवादले राजनीतिक संस्कारलाई मूल्यहीनताको पथमा डो-याएकै परिणामले राजनीतिक दलहरूमा विभाजन देखिँदै आएको छ ।

केही राजनीतिज्ञ आफ्नो स्वार्थका लागि जुनसुकै हदसम्म जान तयार छन् भन्ने कुराको पुष्टि व्यक्तिगत स्वार्थ सर्वोपरि ठान्ने प्रवृत्तिले प्रमाणित गरेको छ । अहिलेको परिवेशमा राजनीतिमा जनसेवा भन्ने शब्दको सान्दर्भिकता देखिँदैन । चुनावको समयमा मत माग्न जाँदा नेताहरू नाङ्गा र रित्ता हुन्छन् । जनमुखी काम गरेको फेहरिस्त दिन उनीहरूसँग परिवारवादबाहेक अन्य केही हुँदैन । नेताहरूले सार्वजनिक सेवा र लोककल्याणलाई आफ्नो सर्वोपरि हित मान्ने हो भने सकारात्मक स्वार्थबाट देशको राजनीतिमा ठूलो परिवर्तन आउने छ । राजनीतिक फिल्डमा जनतालाई केन्द्रमा राखेर नाफा नोक्सानको गणित छोड्नु पर्दछ । राजनीतिलाई पैसा आर्जन गर्ने व्यवसाय होइन, जनसेवाको माध्यम बनाउने हो भने स्थापित लोकतन्त्रले देशको काँचुली फेर्नेमा ढुक्क हुन सकिन्छ ।