गिद्धे प्रेसको संरक्षण (सम्पादकीय)

ऐतिहासिक महत्त्वका वस्तु राज्यका अमूल्य निधि हुन् । त्यस्ता वस्तुको संरक्षण कुनै धनसम्पत्तिसित तुलना हुन सक्दैन । तुलना हुन नसक्ने कारण त्यस्ता वस्तुको विकल्प हुँदैन । त्यस्ता अमूल्य निधिको संरक्षण राज्य र सम्बद्ध निकायकोे महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी हो । यस्ता अमूल्य निधिले विगतका इतिवृत्तान्त बताइरहेका हुन्छन् । इतिहास बोलिरहेका हुन्छन् । तसर्थ विगतबारे जानकारी पाउन तथा भावी सन्ततिका लागि पनि यस्ता ऐतिहासिक धरोहरको संरक्षण जरुरी मात्र होइन, अनिवार्य हुन्छ ।

यस सन्दर्भमा नेपाली छापाखानाको इतिहाससम्बन्धमा चासो राख्ने वा जानकारी राख्ने जो कोहीका लागि गिद्धे प्रेसको नाम नलिई सुखै छैन । नेपालको पहिलो अत्याधुनिक मानिने यसै प्रेसमा मुलुकी ऐन छापियो । कोलम्बियन प्रिन्टिङ छापाखानाको बाहिर गिद्धको चित्र भएकाले नेपालीले त्यसलाई सजिलोका लागि गिद्धे प्रेस भने र सोही नाम नै लोकिप्रिय भयो । सोही प्रेसबाट नेपाली छापाखानाको
श्रीगणेश भयो ।

तत्कालीन प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणाले वि.सं. १९०७ मा बेलायत भ्रमणबाट फर्किंदा प्रेस मेसिन पनि ल्याए । त्यसलाई नेपाल भित्रिन झन्डै एक वर्ष लागेको थियो । सन् १४४० मा जर्मनीका जोहनेस गुटनवर्गले छाप्ने मेसिन आविष्कार गरेपछि विश्व ज्ञान उद्योगमा नयाँ क्रान्ति छायो । बाइबलबाट सुरु हुँदै पुस्तक छापिन थाले । पढ्ने–पढाउने नवीन संस्कृतिको विकास भयो । युरोप पुनर्जागरण काल हुँदै विज्ञानको विकास र त्यसले औद्योगिक क्रान्ति ल्यायो । युरोपमा छाप्ने मेसिन आविष्कार भएको चार सय वर्ष हाराहारीपछि नेपालमा छाप्ने मेसिनले प्रवेश पायो ।

नेपाली छापाखाना इतिहासको पहिलो गिद्धे प्रेसको विशिष्ट महत्त्व छ । यही प्रेससँग गोरखापत्रको पनि ऐतिहासिक साइनो गाँसिएको छ । कुनै जमानामा गोरखापत्र पनि छापिनुका साथै धेरै पछिसम्म पनि यो गोरखापत्रको सम्पत्तिका रूपमा रहिरहेको इतिहास छ । यस्तो ऐतिहासिक महìवले भरिपूर्ण प्रेस अहिले सङ्ग्रहालयको शोभामा छैन । बाहिर टहरोमा छरपस्ट छ । यसको पार्टपुर्जा कुन कता छन्, पत्तो छैन । यो पक्कै पनि दुःखलाग्दो विषय हो । इतिहास बोल्ने राष्ट्रका अमूल्य निधि काठमाडौँ छाउनीस्थित राष्ट्रिय सङ्ग्रहालयको एक टहरोमा अलपत्र पर्नु पक्कै पनि शोभनीय कुरा होइन । नेपाली छापाखानाको इतिहासका ज्ञिज्ञासुका लागि त दुःखद तथ्य हो ।

आजभन्दा १७१ वर्षअघि बेलायतबाट ल्याइएको यो प्रेसका पार्टपुर्जा निकै गह्रौँ भएकाले जम्मा गर्न नसकेर छरपस्ट भएको सङ्ग्रहालयका अधिकारीको भनाइ पनि तर्कपूर्ण होइन । अहिलेको जस्तो बाटोघाटोको सुविधा नभएको झन्डै दुई शताब्दीअघि ल्याइएको यो प्रेस जोड्ने जनशक्ति अहिले उपलब्ध छैन भन्नु उचित होइन । यसको सिधा अर्थ राष्ट्रिय सङ्ग्रहालय यो मेसिनको संरक्षणमा जिम्मेवारपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न खासै उत्सुक एवं तत्पर देखिँदैन ।

गिद्धे प्रेससँग गोरखापत्रको इतिहास जोडिएको छ । समयको कालखण्डमा गोरखापत्रको सम्पत्तिका रूपमा समेत रहेको गिद्धे प्रेसको संरक्षणमा गोरखापत्र संस्थानको जिम्मेवारी तथा भूमिका महìवपूर्ण हुन आउँछ । गोरखापत्रले चाहेमा गिद्धे प्रेस हस्तान्तरण गर्ने राष्ट्रिय सङ्ग्रहालयको सार्वजनिक भनाइ देखिन्छ । सङ्ग्रहालयको यो प्रेस गोरखापत्र संस्थानले नै लगेर संरक्षण गरोस् भन्ने धारणासमेत बुझ्न सकिन्छ । झन्डै दुई शताब्दीको इतिहास बोकेको यो प्रेस सङ्ग्रहालयलाई घाँडो भएको प्रतीत हुन्छ । वास्तविकता यही हो भने गिद्धे प्रेसको संरक्षणमा गोरखापत्र अगाडि सर्नुपर्छ । संस्थान नेतृत्वले संरक्षण गर्ने प्रतिबद्धतासमेत आएको छ । संस्थानले लिएर भविष्यमा निर्माण गरिने छापाखानासम्बन्धी सङ्ग्रहालयमा राख्ने योजना राम्रो विकल्प हो । पत्रकारिता तथा आमसञ्चारका विद्यार्थीका लागि त यो प्रेस अध्ययनको केन्द्रबिन्दु नै हो । इतिहास जान्न चाहनेहरूका निम्ति यो प्रेस अमूल्य निधि नै हो ।

गिद्धे प्रेस फलामका पार्टपुर्जाले जोडिएको छाप्ने सामान्य मेसिन मात्र होइन, राणा शासनदेखि प्रजातन्त्र कालपछिको झन्डै दुई शताब्दी लामो समयावधिको साक्षी ऐतिहासिक धरोहर हो । यो प्रेसको वर्तमानको अवस्था हेर्दा यसको संरक्षणमा राज्यले पर्याप्त एवं समुचित ध्यान पु-याउन नसकेको प्रस्ट हुन्छ, जुन निराशापूर्ण अवस्था हो । यस्ता ऐतिहासिक एवं अमूल्य निधिको संरक्षणका लागि सरकारले विशेष सतर्कता तथा सजगता अपनाउनुपर्छ किनकि यी विषयवस्तु इतिहास जीवित राख्ने माध्यम हुन् ।