logo
२०८० चैत्र १५ बिहीवार



मार्क्सवादमा पुनर्व्याख्या आवश्यक

साम्यवादी देशका प्रमुख नै संसारका धनाढ्यहरूको सूचीमा परेका छन् ।

विचार/दृष्टिकोण |


मार्क्सवादमा पुनर्व्याख्या आवश्यक


डा. अतीन्द्र दाहाल
हरेक परिस्थितिसँग मिलाउन वरिष्ठ अर्थशास्त्री, दार्शनिक वा राजनीतिज्ञ भन्दै बहुधारमा चिनाइने हस्ती कार्ल मार्क्सले सन् १८६७ देखि १८८३ बीच ‘दास क्यापिटल’ नामक पुस्तकका तीन शृङ्खला लेखे । उनले १८४८ मा लेखेको ‘कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो’ शीर्षकको राजनीतिक घारणा–पत्र विश्वभर चर्चित भयो । भौतिक सम्पत्तिलाई मानिसबीचको अन्याय, शोषण, दमनको कारण बताए । अडाम स्मिथले १७७६ मा ‘वेल्थ अफ नेसन’ लेख्दै आर्थिक–भौतिक सम्पन्नतालाई देशको सबलता सम्झन्थे । सम्पत्तिमाथि मार्क्सले विरोध र स्मिथले मोह देखाए । विपरीतार्थक यी दुवै अवधारणाले मानिसलाई भौतिक सम्पन्नता र धनको खास महत्त्व हुने आभाष दियो । फलस्वरूप आममानिसले अद्भुत शान्ति, बन्धुत्व अनि भाइचारा बिर्सदै सम्पत्ति मोहमा फस्ने प्रचलन समाजको स्थायी परिचय बन्यो । सर्वहारामा समर्पित भनिएका थुप्रै साम्यवादी आन्दोलनको उत्कर्ष यहीँनेर शिथिल र स्खलित बन्दै सम्पत्तिमा अन्त्यहीन मोहको विकास भयो ।

सम्पत्ति मोहको विकास
आदिम सभ्यता अथवा ‘प्रिमिटिभ कम्युनिजम’मा सबैबीच सहकार्य थियो । मानिसमा स्वार्थ थिएन, वर्गविहीन उक्त समाजमा मानवबीच पुरापुर समानता र एकता थियो । जङ्गली युगमा भएका थुपै्र असहजता तथा अभावका कारण मानिसहरू विस्तारै खेतीपातीमा लागे । परिवारको विकास भयो, स्वार्थसँगै सामीप्य बढ्यो । निश्चित मानिसले खेती गर्न जग्गा जमिन कब्जा गर्दै बाँकीलाई खेताला बनाए । वर्गको बीजारोपण भयो, स्वार्थ र फाइदा/बेफाइदा हेर्न थालियो । औद्योगिक क्रान्तिसँगै कोही मालिक र अरू मजदुर भए । आज प्रविधिको आधिपत्यबाट अधिक मानिस निकम्मा हुँदैछन् । हेबु्र विश्वविद्यालय जेरुसलमका प्राध्यापक युवल नोभा हरारीले प्रख्यात दुई पुस्तक ‘सेपियन्सः ए ब्रिफ हिस्ट्री अफ ह्युमन काईन्ड’ र ‘होमो दिअसः ए ब्रिफ हिस्ट्री अफ टुमरो’मा मानिसको सम्पत्ति तथा स्वार्थमा आधारित अनियन्त्रित यात्रा अनि अन्धकार उन्मुख भविष्यको कहालीलाग्दो वर्णन गरेका छन् ।
मार्क्सले सम्पूर्ण अन्याय–अत्याचार तथा सामाजिक द्वन्द्वको आधार भौतिक सम्पत्ति रहेको भन्दै सम्पत्तिको क्षयीकरण गर्नुपर्नेे भन्थे । तर तत्कालीन समयका केही सम्भ्रान्तको भौतिक अधिकतालाई भत्काउन उत्पे्ररणा दिने माक्र्सको दर्शनले बाँकी सामान्य मानिसमा अथाह धन कमाउने अनियन्त्रित र उत्कट अभिलाषा थोपरिदियो । भौतिक सम्पत्ति र आर्थिक सम्पन्नताको तृष्णा अतृप्त रूपले जागृत गराइदियो । निषेधित भनिएको कुरामा मानव चासो झन् सघन हुँदा मार्क्सवादको सान्दर्भिकता यहाँ नराम्ररी चुक्यो । तसर्थ सर्वहारा भन्ने नेताहरूमा सर्वभोगी बन्ने दौडाहा चल्यो र मार्क्सवादको सिद्धान्त तथा उपयोगिता घोर असामान्जस्यमा फस्यो ।

असामान्जस्य वर्तमान
कुनै–कुनै प्रस्तुतिमा भन्न नखोजेको कुरा चाहिँ बढी प्रमाणित हुन्छन् । दार्शनिक फ्रेड्रिक नित्सेले भगवान्को अस्तित्व नकार्दै हेरक कुरामा विज्ञान संवत् कारणसँगै वैज्ञानिक र सिलसिलेवार प्रमाण हुन्छन् भन्ने बुझाउन एउटा किताबमा ‘द गड इज डेड’ भनेर लेखे । तर अरू थुपै्रले व्याख्या गरिदिए ‘भगवान् हुँदैन भन्नेले भगवान् मरे भनेर किन लेख्नुपथ्र्याे ? त्यसैले ऊ भगवान् थियो भन्ने सम्झन्छ र मान्छ ।’ यस्तै, नियतिको अर्को चरणमा मार्क्सवादको सिद्धान्त अनि आजको मानव जीवन पर्दैछ ।
मार्क्सले धनको कारणले वर्गविभेद भएको बताउँदै बुजुर्वाहरूको धन खोस्नुपर्ने बताए । यद्यपि, उनले भनेजस्तो वर्गविहीन समाज कहिल्यै बनेन, बरु वर्गका नयाँ–नयाँ धार बने । केही लेखकले त उनको सोचलाई युटोपिया अथवा काल्पनिक रामराज्यसमेत भने । १९७० को दशकको संसारमा निकै लोकप्रिय कम्युनिजम आज पाँच देशमा खुम्चदैछ । सर्वहाराका नेता भनिने नै सर्वभोगी हुँदैछन् । साम्यवादी देशका प्रमुख नै संसारका धनाढ्यहरूको सूचीमा पर्छन् । साम्यवाद त साम्राज्यवादउन्मुख चरित्रमाथिको नरम लेपन हुँदैछ । २०२० को ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलको तथ्याङ्कअनुसार शून्य भ्रष्टाचार मूल्याङ्कनमा नेपाल ३३, रुस ३० र उत्तरकोरिया १८ मात्र अङ्क ल्याउँदै संसारमा उच्च आर्थिक भ्रष्टाचार हुने देशमा गनिन्छन् । चीनमा वर्षैपिच्छे हजारौँलाई भ्रष्टाचारको कसुरमा मृत्यदण्ड दिएका समाचार बाहिरिन्छन् । यी सबैको कारण सम्पत्ति मोह नै हो ।
मार्क्सवादले सबै मानव समान हुने कल्पना गरायो । यसले कहिल्यै कसैलाई खुसी बनाएन । मानव स्वभावैले अरूभन्दा विशिष्ठ बन्न र फरक हुन चाहन्छ । भौतिक सम्पन्नता र व्यक्तिगत स्वतन्त्रता रोज्ने मानिसका स्वाभाविक प्राकृतिक अपरिवर्तनीय विशेषता हुन् । भलै नागरिकले सङ्र्घषबाट अनि नेतृत्वले गैरन्यानिक तथा अनैतिक दोहनबाट गर्लान् । मार्क्सवादले धनप्रतिको मानिसको मोहलाई व्यवस्थित बनाउनेभन्दा तिरस्कार गर्न खोज्यो । नेतृत्वले अधिक राम्रो काम गर्ने र उक्त अनुपम कार्यको उत्कृष्ट श्रम लिने भन्ने वैधानिक अभ्यासको सट्टा निरपेक्ष समर्पण र त्यागलाई महत्त्व दियो । प्रेम, सामीप्य तथा मायाजस्ता मानिसका जैविक गुणलाई व्यवस्थित गर्नेभन्दा बन्देजको नीति बोक्यो । तसर्थ, बाहिर–बाहिर सिद्धान्तप्रति ताली पिट्नेहरूमा नै भित्रचाहिँ त्यसको अस्वीकार्यता बढ्दै गयो । मार्क्सवादी अनुसरणको कटाक्ष गर्नेहरूले यदि कसैले मार्क्सवादमा विश्वास गर्छ भने उसको बिहे गरिदिनु, त्यसपछि विश्वास गर्दैन भन्थे । अझ एउटा मानिस २५ वर्ष नपुग्दासम्म कम्युनिस्ट भएन, अनि २५ वर्ष पुगेपछि पनि फेरि कम्युनिस्ट नै भइरह्यो भने ऊ स्वस्थ र सन्तुलित मानिस भए/नभएको परीक्षण गर्नुपर्छ भनिन्थ्यो । मानिसले मार्क्सवादलाई त्यो तहमा अनुपयोगी देखाउने गर्थे । सायद त्यसैको आत्मसात्ले होला साम्यवादी नेताहरू प्रजातान्त्रिक खेमाका भन्दा धेरै अझ व्यापारी र उद्योगीभन्दा धनी बन्ने कुराको विरासत नै बन्न थाल्यो ।
मार्क्सले औद्योगिक समाजको आधारमा बनाएको अवधारणा धेरै ठाउँमा मेल खाँदैन । अहिले उद्योगभन्दा सेवा, प्रविधि र मनोरञ्जनको व्यापार बढ्दो छ । समाजमा केवल दुई वटा मात्र वर्ग छैनन् । सबै सर्वहाराबीच न त एकता सम्भव छ, न त विद्रोहको शक्ति । उद्यमशीलताको पनि मूल्य हुन्छ, जसलाई उनले नजरअन्दाज गरे । सदाकाल पुँजी र प्रजातन्त्रको विरोध गरे पनि मार्क्स स्वयंले पुँजीवादी मित्र एङ्गल्सको सहयोगमा जीवन बिताए । आफ्नै देशले निकाला गर्दा प्रजातन्त्रको जननी बेलायतमा शरण लिए । स्वयं मार्क्सकै जीवन र सिद्धान्तमा अनुपालन थिएन ।
मार्क्सले महत्त्व दिएको धनकै कारण मानिस भौतिक सम्पन्नताको तृष्णामा नैतिक र अनैतिक कामसमेत गर्न हिचकिचाउँदैन । आर्थिक सम्पन्नताका लागि सामाजिक, सांस्कृतिक, मनोवैज्ञानिक रूपमा क्षयीकरण हुँदैछ । सामाजिक सद्भाव, सदाचारिता, आपसी सहयोग, एकतामा खलल पुग्दैछ । मार्क्सवादी नेताहरू नै भौतिक सम्पन्नतालाई मुख्य लक्ष्यमा राख्छन् र भ्रष्टाचारको अग्रपङ्क्तिमा भेटिन्छन् । सबैको ध्येय अवाञ्छित आर्थिक लाभ गर्नु हो । सन् १९६७ बाट १९९८ सम्म इन्डोनेसियाका राष्ट्रपति रहेका महम्मोद सुर्हातो लगभग ३५ अर्ब डलर भ्रष्टाचार गरेकामा दण्डित भए । २०१२ मा फिजीका पूर्व प्रधानमन्त्री लाइसेनिया क्वारिजलाई भ्रष्टाचारवापत जेल चलान गरियो । ब्राजिलमा भएको एक घोटालामा २०१२ मा त्यहाँका शक्तिशाली नेता जोस डिरेकु दण्डित भए । २०१२ मा नै क्रोएसियाका पूर्वप्रधानमन्त्री इभो सनादर १० वर्षका लागि जेल पठाइए । केही पहिले इजरायलका पूर्वप्रधानमन्त्री इहुद अर्लमर्टलाई ६ वर्षको जेल सजाय भयो । हामीकहाँ भ्रष्टाचारीको फेहरिस्त सायद निकै लामो बन्छ । व्यापारी व्यावसायी, पेसाकर्मीलगायत सबैको एउटै र अन्तिम ध्येय कुनै पनि तवरले धन आर्जन गर्र्नेे बन्दैछ । कन्ज्युमरिष्ट इकोनोमीको यो समयमा मानिसको परिचय उसको काम अनि कर्तव्यपरायणता नभई उसले उपभोग गर्ने बजारी सेवासुविधाको आयतनमा मापन गरिन्छ । यसमा माक्र्सवादको वकालत गर्ने नेतृत्वकै जोडबल सबैभन्दा तेज गतिको बन्दैछ र सिद्धान्तको तेजोबध हुँदैछ ।
सिद्धान्तका पुस्तक निलेर अनावश्यक तर्क/विर्तक ओकल्नमा माक्र्सका विचारहरू कैद हुँदैछन् । यसका प्रशिक्षार्थीहरू हरेक ठाउँमा समस्या देखाउन, प्रत्येक पक्षमा अत्याचार र शोषण देख्न उकासिन्छन् । आफ्नो काम निपूर्णता र इमानदारिता साथ समाजको भलाइको निमित्त सम्पादन गर्नेभन्दा अरूको विरोध गरेर आफूलाई राम्रो ठान्ने प्रवृत्तिमा रमाउँदैछन् । समृद्धिको स्वदेशी सङ्कथनलाई छाडेर भड्किला बहसमा उत्रने चलन बढ्दैछ । यथार्थमा मार्क्सवाद मिसन कम र फेसन बढी बन्दैछ । आफूले न्यायोचित आर्जन गरेर होइन, अर्काको हडपेर वा अरूलाई शोषण गरेर वा राज्यको अनुचित दोहनमार्फत सम्पत्तिमा आधिपत्य जमाउने अभ्यास बढ्दैछ । मजदुर र मालिकका अनेकन रूप देखिँदैछ र शोषण आर्थिक मात्र नभएर मनोवैज्ञानिकसमेत बन्दैछ । सम्भ्रान्तबाट भएको शोषणमा मुक्ति खोज्नेभन्दा आफू पनि सम्भ्रान्त भएर अरूलाई शोषण गरी रमाउनेतिर समाज धकेलिँदैछ । मार्क्सवादको व्याख्या गर्ने नेतृत्व स्वयंले त्यसको नयाँ रेकर्ड राख्दैछ । मार्क्सका सिद्धान्तहरू असफल र असन्तुलनतिर उन्मुख मात्र देखिएनन्, प्रायः औचित्यहीन भइसके । अब मार्क्सवादी सान्दर्भिकताको पुनर्व्याख्या र फरक प्रयोगको अभ्यास आवश्यक छ ।

 

यो समाचार पढेर तपाईलाई कस्तो लाग्यो?