वसन्त पराजुली
भरतपुर, पुस २३ गते । सौराहाको खोरसोरस्थित हात्ती प्रजनन केन्द्रमा गत पुुस ८ गते ३८ वर्षको पूजाकली नामक पोथी हात्ती म¥यो । २०३८ सालमा जन्मिएकी पूजाकली मर्नुको कारण निकुञ्जले अझै सार्वजनिक गर्न सकेको छैन । तत्काल पोस्टमार्टममा खटिनुभएका चिकित्सकहरूको आधार मान्ने हो भने पूजाकलीलाई क्षयरोग भएको थियो ।
“फोक्सो बिग्रिएको थियो । पीप भरिएको थियो । यो क्षयरोगको लक्षण हो”, निकुञ्जका पशु चिकित्सक डा. विजय श्रेष्ठले भन्नुभयो, “कहिलेकाहीँ निमोनियामा पनि यस्तो देखिन्छ । यसको निक्र्याेलका लागि ल्याब टेस्ट गर्न पठाएका छौँ । ” मरेको हात्तीको पोस्टमार्टम गर्ने चिकित्सकमध्ये एक हुनुहुन्छ, डा. श्रेष्ठ ।
त्यही हात्तीको पोस्टमार्टममा खटिनुभएका नेपाल प्रकृति संरक्षण कोष सौराहाका पशु चिकित्सक डा. अमिर सडौला पनि त्यो हात्ती मर्नुका कारण क्षयरोग नै भएको शङ्का गर्नुहुन्छ । “परीक्षण गरेर हेर्दा हामीलाई क्षयरोग नै हो भन्ने लागेको छ । प्रयोगशालाबाट यसको पुष्टि हुन जरुरी छ”, उहाँले भन्नुभयो ।
पछिल्लो एक वर्षमा चितवन निकुञ्जमा पाँचवटा हात्ती मरेका छन् । २०७५ पुस २५ यता शमशेरकली, उमाकली, भोलाप्रसाद, मोतीप्रसाद र पूजाकली मरेका हुन् । तर, अहिलेसम्म यी हात्ती के कारणले मरे भनेर निकुञ्जले सार्वजनिक गरेको छैन । यस्तै विगत डेढ वर्षमा निकुञ्जमा ४९ वटा गैँडा मरेका छन् । पछिल्लो आइतबार विद्युतीय धरापमा परेर मरेको आठ वर्षीय भाले गैँडाबाहेक अन्य सबै कालगतिले मरेका निकुञ्जले बताउँदै आएको छ । कालगतिमा पनि के कारणले मरे भन्ने जवाफ निकुञ्जसँग छैन । तर, सन् २०१५ मार्च १ मा निकुञ्जको पश्चिमी क्षेत्र अमलटारीमा मरेको १८ वर्षीय पोथी गैँडामा क्षयरोगको सङ्क्रमण भेटिएको चिकित्सक डा. सडौला बताउनुहुन्छ ।
सन् २०१५ मै निकुञ्जका ११ वटा हात्तीमा पनि क्षयरोग देखिएर औषधि खुवाइएको थियो । पछिल्लो पटक मर्ने हात्तीमा त्यो बेला क्षयरोगको औषधि खुवाइएको पनि थियो । यी घटनाक्रमले पछिल्लो पटक निकुञ्जमा चिन्ताजनक रूपमा बढेकोे गैँडा मर्नुका कारण कतै क्षयरोग नै हो कि भन्ने शङ्का विज्ञहरूमा छ । तर, प्रयोगशालाबाट प्रमाणित नभई यो यसै हो भन्नसक्ने अवस्था नभएको प्राविधिकहरू औल्याउँछन् । यसका लागि गहिरो अध्ययन जरुरी छ ।
“करिब पाँच वर्षअघि गैँडामा भेटिएको क्षयरोग ‘माइक्रो ब्याक्टोरियम ओरिक्स’ हो तर हात्तीमा भेटिएको क्षयरोग ‘माइक्रो ब्याक्टोरियम टयुबरक्लोसिस हो”, डा. सडौलाले भन्नुभयो, “त्यसयता मरेका गैँडामा परीक्षण गर्दा कुनैमा पनि क्षयरोगको जीवाणु देखिएको छैन । ”
गैँडामा भेटिएको ओरिक्स ब्याक्टोरिया पशुबाट पशुमा सर्ने रोग हो भने ट्युबरक्लोसिस मान्छेबाट मान्छे र पशुबाट पशुमा पनि सर्न सक्ने जीवाणु हो । “निकुञ्जमा क्षयरोगको जीवाणु नै छैन त भन्न सकिँदैन”, आशङ्का गर्दै डा. सडौलाले भन्नुभयो । लामो समयसम्म निकुञ्जमै पशु चिकित्सक भई एक वर्षअघि मात्रै सेवानिवृत्त डा. कमल गैरे नेपालमा वन्यजन्तुको उपचार गर्ने अस्पताल र रोग पहिचान गर्ने प्रयोगशाला नहँुदा समस्या परेको बताउनुहुन्छ ।
“सौराहामा वन्यजन्तु अस्पताल बनाइएको छ तर पूर्वाधार नभएका कारण सञ्चालन गर्न सकिएको छैन । यति धेरै जनावर छन्, बिरामी पर्छन्, घाइते हुन्छन्, जाँच्ने प्रयोगशाला छैन”, उहाँले दुःखेसो पोख्दै भन्नुभयो, “अहिले पनि हात्ती, गैँडाजस्ता जनावरको क्षयरोग पहिचानका लागि मान्छेको क्षयरोग जाँच्ने प्रयोगशालाको भर पर्नुपर्ने बाध्यता छ । ”
विशेषतः जनावरको घाँटीभित्रको ¥याल वा खकार झिकेर कल्चर गर्ने र मरेको जनावरको अङ्गको शङ्कास्पद भाग काटेर बायोप्सी गरी रोग पहिचान गर्ने गरिन्छ । तर मान्छेको प्रयोगशालामा वन्यजन्तुको परीक्षण कति आधिकारिक भन्ने प्रश्न भने उब्जिरहेको छ ।
राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु विभागका उपमहानिर्देशक रामचन्द्र आचार्य वन्यजन्तु विभागअन्तर्गत वन्यजन्तुको परीक्षण गर्ने प्रयोगशाला नभए पनि भेटेरिनरीको केन्द्रीय प्रयोगशाला आफूहरूले उपयोग गर्न पाउने बताउनुहुन्छ । आफूहरूसँग दक्ष जनशक्ति र राम्रा उपकरण नहँुदा आफ्नै स्रोतसाधनबाट प्रयोगशाला सञ्चालन गर्न नसकिएको उहाँले जनाउनुभयो ।
उपमहानिर्देशक आचार्यकै नेतृत्व टोलीले पनि गत वर्ष निकुञ्जमा गैँडा मर्नुको कारण अध्ययन गरेको थियो । नेपालीसँगै अफ्रिकी विशेषज्ञ टोली परिचालित हँुदासमेत यकिन कारण पहिचान नभएको बताइन्छ । “चितवनमा बढी गैँडा मरेका छन् । किन मरिरहेका छन्भन्नेमा हामी सचेत छाँै”, उपमहानिर्देशक आचार्य भन्नुहुन्छ, “मरेका गैँडाका अङ्गको बायोप्सी परीक्षणमा पनि त्यस्तो केही देखिएको छैन । ”
