त्रिपुरासुन्दरीकी देउकी

मञ्जु भट्ट

सुदूरपश्चिमको बैतडीमा भाइटीकाको सातौँ दिनमा लाग्ने कार्तिके मेलाले भाइटीका मनाउन घर आएका स्वदेश तथा परदेशमा काम गर्नेलाई काममा फर्कन हौस्याउँदैन, बरु काममा गइहाल्यो भने मेलाको यादले सताउँछ । तिहारमा देउसी–भैलो खेलेवापत पाएको चामल र पैसाले खाएको वनभोजको रमाइलो सकिएलगत्तै कार्तिके मेलाको रमझमले बैतडी दशरथचन्द नगरपालिकाको पुजारा गाउँस्थित त्रिपुरासुन्दरी मन्दिरमा भीड लागिसकेको हुन्छ ।
बैतडीको सदरमुकाम गोठलापानीबाट एक घन्टाको पैदल दूरीमा रहेको त्रिपुरासुन्दरी देवीको मन्दिर अति नै मनमोहक र रमणीय छ । त्रिपुरासुन्दरी मन्दिर पर्यटकीय क्षेत्रमा सूचीकृत छ । जिल्लाको विभिन्न ठाउँबाट राँगा, बोका भाकल गरेकाहरू बाजागाजासहित तीन–चार दिन अगाडिबाटै मन्दिरमा आउने क्रम सुरु हुन्छ । मन्दिरमा मनोकामना पूर्ण होस् भन्ने मनसायले, मनोकामना पूरा भएपछि भाकल गर्ने प्रचलन छ । कोही आफ्नो इच्छा, आकाङ्क्षा पूर्ण होउन् भनेर मन्दिरमा होम भएको ठाउँमा बलेको दियो हातमा लिई घण्टौँ उभिन्छन् । तीन दिन अघिबाट मन्दिरमा औराद (जाग्राम) बस्न थाल्छन् । यो मन्दिरमा नानी जात् (सानो मेला) अष्टमीको दिन लाग्छ । यो दिनमा भाकल गर्नेहरू भाकल गरेको सरसमान, पैसा, राँगा, बोका वा देउकी जे भए पनि बाजागाजासहित मन्दिरमा आइपुग्छन् । मन्दिरमा ठूलो मेला लाग्छ । रातभरि मन्दिरभित्र देवीको पूजा हुन्छ ।
ठूली जात् (ठूलो मेला) नवमीको दिन लाग्छ । यो दिनमा नजिक र टाढाका गाउँबाट मान्छेहरू बिहानै मेला भर्न आउँछन् । भारतको उत्तराञ्चल प्रदेशमा पर्ने झुलाघाट, गौडीहाठ, मजिरकाँणा, ठूलीगाड, पिथौरागढ आदि ठाउँबाट श्रद्धासाथ मेला हेर्न आउँछन् । बिहानै देवीलाई सजाएर त्रिपुरासुन्दरी मन्दिरलाई घर र कापडी गाउँलाई माइत मानेर त्यहाँबाट देवीको सवारी चलाइन्छ । धामीको काँधमा चढेर सवारी गरिन्छ । मन्दिरको वरिष्ठ धामी बितेको बर्षौं भइसकेको छ तर अर्को धामी स्थापित गरिएको छैन । सहायक धामीबाटै काम चलाउने गरिएको छ । अरू धामीले देवीलाई काँधमा चढाएर देउकीसहित नाच्दै गाउँदै बिस्तारै सवारी अगाडि बढ्छ । माइत जाने बाटोको सुलेखान ठाउँमा पहिले महिषासुर राक्षसलाई मान्छेको बलि दिइन्थ्यो रे ! त्यसैले त्यो ठाउँमा पुग्दा ‘अहिले छाड फर्किदा बलि दिउँला’ भनेर देवीको सवारी माइत पुग्छ । माइतबाट जब दाइजोसहित देवीको सवारी फिर्ता हुन्छ पहिलाको बाटो नगई झुक्याएर अर्कै बाटो दौडेर सबैजना मन्दिर प्रवेश गर्छन् । यसलाई मेलाको रमाइलो र अचम्मलाग्दो हिस्सा मानिन्छ । यो हेर्न घरबाट दौडादौड गरेर बिहानै सयौँ मान्छे जम्मा भएका हुन्छन् । मान्छेको बलि दिएको देवीलाई मन परेन रे ! त्यसैले अचेल बोकाको बलि दिने गरिन्छ ।
देवीको सवारी मन्दिरमा फिर्ता भइसकेपछि धामीहरू देवीको मूर्तिलाई काँधमा राखेर काम्दै–नाच्दै, देउकीहरू चाँैरीगाईको पुच्छरबाट बनाएको चमर हल्लाउँदै र पातरहरू बाजागाजासहित अगाडि नाच्दै माचमा (नाच्ने ठाउँ) प्रवेश गर्छन् । यसलाई चौलो जाने भनिन्छ । दृश्य हेर्न दर्शक रमाउँछन् । नाचेपछि देवीको पूजा गरेर त्यहाँबाट देवीको सवारी नजिकका गाउँजस्तै साजिबाट, भट्टिगाउँ, औला, मार्कणी जता मन लाग्यो त्यतै जाने चलन छ । जुन गाउँमा देवीको सवारी हुन्छ त्यो गाउँ फलिफाप हुने विश्वास छ । त्यहाँबाट पनि देवीलाई विभिन्न दाइजोसहित मन्दिर फिर्ता पठाइन्छ ।
ठूलो मेलाका बेलुकी साना, ठूला बोका, राँगा गरी सयौँको सङ्ख्यामा बलि दिइन्छ । साना केटाकेटी र कमजोर मुटु भएकाहरू बलि सुरु हुनुभन्दा अघि नै मेलाबाट घर गइसकेका हुन्छन् । मेलामा विभिन्न प्रकारका मिठाई, जिल्फी (जेरी) का साथै विभिन्न मिठा पकवानका पसल पनि राखिएका हुन्छन् । फलामको सिक्रीबाट बनेको ठूलो पिङ पनि मन्दिर परिसरभित्र हालिएको हुन्छ । मेला मात्र हेर्न र साथीसँगी भेट्न टाढाबाट मान्छेहरूको ओइरो हुन्छ । महिनावारी भएका महिला भने मन्दिरको बाहिरबाट मेला हेर्दै आफन्तसँग भेटघाट गरेर बस्छन् । महिनावारीको तीन दिन भएका महिलाले अरूलाई छुन पाउँदैनन् । महिनावारीको आठ दिनमा मात्र मन्दिर प्रवेश पाइने भएकाले चार दिनदेखि सात दिनसम्मका महिला बाहिरैबाट मेला हेरेर चित्त बुझाउन बाध्य हुन्छन् ।
यो मेला अरूबेला भेट नभएका आफन्तसँग भेट्ने निहँु बनेको हुन्छ । बैतडीको धेरै गाउँमा मेलाको महŒव छ । गरेको भाकल मन्दिरमा चढाए पछि त्रिपुरासुन्दरी देवीले मनोकाङ्क्षा पूरा गरिदिने विश्वास जनमानसमा छ । कात्तिकमा मात्र नभई असारमा पनि मन्दिरमा दुई दिन मेला लाग्छ । असारे जात् (मेला) मा भने एउटा मौला (खम्बामा बाँधेको) राँगो र केही बोका बलि दिने चलन छ । असोजमा बैतडीको देहिमाडौँको निङलाशैनी देवीको मन्दिरमा पनि मेला लाग्छ । सयौँ राँगा काटिन्छन् ।
देवीका नौवटा रूपमध्ये सबैभन्दा सुन्दर र रूपवती भएकी देवीलाई त्रिपुरासुन्दरी देवी भनिएको छ । देवीको सेवासुसार र सिँगारपटार गर्न मन्दिरमा देउकी चढाउने चलन रहेको मानिन्छ । देउकी को हुन्, कस्ता हुन्छन् र के गर्छन् जिज्ञासा सानो हुँदा हाम्रो मनमा लागिरहन्थ्यो ।
केही देउकी मन्दिरको सरसफाइ, पूजा गर्न र देवीलाई सजाउन मन्दिर नजिकैको पूजारा गाउँमा बस्छन् । अरू जुन ठाउँबाट उनीहरूलाई मन्दिरमा चढाइएको हो, धेरैजसो त्यहीँ बस्छन् । मन्दिरभन्दा टाढा रहेका बस्तीहरू जस्तै– शोराड, बाण, खाण्, गुइतडी आदि ठाउँमा बस्छन् । आफ्नो छोरी नहुने धनी मान्छेहरूले मनोकाङ्क्षा पूरा होस् भनी मागे जति पैसामा चेलिबेटी किनेर मन्दिरमा चढाउँछन् । मन्दिरमा चढाइएका देउकीसँग कसैले पनि वैधानिक तरिकाले विवाह गर्दैनन् । देउकीबाट जन्मेको छोराछोरीकी आमा थाहा भए पनि बुबा को हो थाहा हुँदैन । त्यसैले छोराछोरी हुर्काउने पूरै जिम्मा आमाको हुन्छ । मन्दिरबाट उठ्ने भेटीबाट उनीहरू खर्च चलाउँछन् । त्यसले नपुगेर उनीहरू गाइभैँसी पाल्ने र खेतीपातीको काममा पनि संलग्न हुन्छन् । खान लगाउन पुगेन भने जसले मन्दिरमा चढाएको हो उसले पनि सहयोग गरेको केही उदाहरण देखिन्छ । समग्रमा हेर्दा धेरैजसोको अवस्था दयनीय छ ।
एउटी देवीको भगवानको रूपमा मन्दिरभित्र पूजा हुन्छ । धामी, पुजारीको काँधमा चढेर बजार घुमाइन्छ । अर्की देवी मानवरूपमा बिभिन्न किसिमका पीडा खेप्दै जीवन व्यतित गर्छिन् । यहाँ चलेको छाउपडी, बोक्सी, झुमाजस्तै कुप्रथा हो देउकी प्रथा । यो प्रथाले महिलाको आफ्नो बुवाआमासँग बस्न पाउने, स्कुल जान पाउने, बिहे गरी घरजम गर्न पाउने अधिकारमा बन्देज गर्छ ।
अहिले जनचेतनाको स्तर बढेसँगै देउकीका छोराछोरी पनि स्कुल जान थालेका छन् । देउकीका छोरीसँग विबाह गरेर घरजम गरी बसेका उदाहरण पनि छन् । बिस्तारै शिक्षा र जनचेतनाको लहर फैलिएसँगै अचेल छोरीलाई देउकी बनाउन बेच्ने वा मन्दिरमा चढाउने चलन कम हुँदै गएको छ ।
मन्दिर परिसरमा रहेको फलामको साङ्लो भएको पिङ पनि आकर्षणको केन्द्र मानिन्छ । मेलाको बेला अलौकिक घटनाहरू प्रत्यक्ष देख्न सकिन्छ । सुदूरपश्चिमको प्रशस्त पर्यटकीय सम्भावना बोकेको यो मन्दिरको प्रचारप्रसारमा ध्यान दिन जरुरी छ ।

(लेखक अरुणिमा सेकेन्डरी स्कुल, बौद्ध काठमाडौँमा अध्यापन गर्नुहुन्छ ।)