कुमार अभिनव
आतङ्कवाद, आपराधिक क्रियाकलाप, हातहतियार ओसारपसार आदि खतराका कारण सीमासुरक्षाको अवधारणा धेरै विकसित भएको छ । कुनै पनि राष्ट्रको सार्वभौमसत्ता जोगाउन सीमासुरक्षाले अत्यन्तै ठूलो भूमिका खेलेको हुन्छ । यसले लागुपदार्थ, हातहतियार, र प्रतिबन्धित गैरकानुनी आन्दोलनबाट राज्यहरूलाई सुरक्षा दिन्छ । विश्वका विभिन्न देशबीच सम्बन्ध बिग्रनुको कारण सिमानालाई लिइन्छ । देशको कूटनीतिक सम्बन्धदेखि देशको आर्थिक, प्रशासनिक, रक्षात्मक कार्यमा सीमासुरक्षाको ठूलो भूमिका हुन्छ ।
देशको सार्वभौमसत्ताको रक्षा गर्न, शान्ति कायम गर्न, अमर्यादित र आपराधिक घटना रोक्न तथा आप्रवासी मानिसको आवतजावत रोकथाम गर्न सीमासुरक्षाको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ ।
प्रविधीकरणको आवश्यकता
प्रविधिको प्रयोगले सीमा नियन्त्रण उपायहरूको विश्वसनीयता र दक्षतामा वृद्धि गर्दछ । प्रविधीकरणले मेसिनको माध्यमबाट सीमाको निगरानी, जानकारी लिन सकिन्छ । सीमा व्यवस्थापन सीमा नियन्त्रणको केन्द्रीय उपकरण हो र यसले प्रायः निजी डाटा (तथ्याङ्क) को ठूलो सङ्ग्रह समावेश गर्दछ । विश्वव्यापी यात्राको विस्फोटले नयाँ सीमा वास्तुकलाको उद्भव भएको छ, जसले नयाँ मागहरूका लागि प्रभावकारी रूपमा प्रतिक्रिया गर्न खोजेको छ । सीमापारको यात्रा (जस्तै आतङ्कवाद, सङ्गठित अपराध, अवैध आप्रवासीहरू) सँग सम्बन्धित जोखिमको प्रबन्धन गर्दा गतिशीलतालाई सहज बनाउने काम प्रविधीकरणले गर्छ ।
प्रविधीकरणका फाइदा
यो विश्वासिलो, कम खर्चिलो, कम झन्झटिलो, मितव्ययी छ । यसले कर छली, वन्यजन्तु ओसारपसार आदि कार्य रोकथाममा सहयोग पु¥याउँछ । सुरक्षा निकायसम्म यसको जानकारी, दृश्य आदि सहजै प्राप्त हुने र केन्द्रबाट पनि सीमामा निगरानी राख्न सकिने भएकाले यसबाट विविध उपयोग गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा हाल सशस्त्र प्रहरी बल देशको सीमासुरक्षामा रहनुका साथै भन्सार, राजस्व र औद्योगिक सुरक्षामा परिचालन भएको छ । देशभित्र सशस्त्र सङ्घर्षको नियन्त्रण गर्न वा देशभित्र आतङ्कवादी गतिविधि नियन्त्रण गर्ने काममा यो खटिएको छ । खुला सिमानाले गर्दा नेपालमा पटकपटक मानव बेचबिखन, अवैध तस्करीदेखि लिएर अन्य आपराधिक क्रियाकलाप भइरहेका छन् । यस्ता क्रियाकलाप रोक्न प्रभावकारी हुने भएकोले भर्खरै सरकारले गरेको बजेट विनियोजनमा सीमासुरक्षामा प्रविधीकरण गर्ने कुरा समावेश गरेको छ, ।
सीमासुरक्षामा प्रविधि
विज्ञान तथा प्रविधिबाट सिक्ने कुरा धेरै छन् । सीमासुरक्षाको सन्दर्भमा इजरायल एउटा राम्रो उदाहरण हो । इजरायलले आफ्नो सीमा सुरक्षामा अत्याधुनिक प्रविधि– रोबोगार्ड प्रयोग गरेको छ । रोबोगार्ड सेन्सर प्रणालीबाट चल्छ । यसले घण्टौँसम्म सीमामा आवतजावत गरेको दृश्य कन्ट्रोल रूमसम्म पु¥याउँछ । यसमा जडित विधिले सुरक्षा ‘अलार्म’ को कार्य गर्छ । सीमामा कसैको आवतजावत हुँदा अलार्म बजेर सुरक्षा निकायलाई जानकारी हुन्छ र त्यहाँ तुरुन्तै सुरक्षा निकायले कारबाही गर्छ । खुला सिमाना भएका हामीले यसलाई झन् सुरक्षित गर्न प्रविधि प्रयोगमा ध्यान दिनुपर्दछ । नेपालको सीमासुरक्षा कडा बनाउन निम्न विधि प्रयोग गर्न सकिन्छ ः
स्वचालित वाहन पहिचान प्रणाली
स्वचालित वाहन पहिचान प्रणाली अनुगमन र वाहन सीमापार यातायात नियन्त्रणका लागि बनाइएको एक प्रणाली हो । त्यस्ता प्रणाली मुख्यतया अटोमेटिक सङ्ख्या प्लेट रिडर्समा आधारित हुन्छन् । यी प्रणालीहरू सामान्य रूपमा क्यामेराले खिचिनुका साथै लाइसेन्स प्लेटबाट पाठ भण्डारण गर्न प्रयोग गरिन्छ । केही प्रणालीहले चालकको तस्बिर भण्डार गर्दछ । प्राप्त वाहन इजाजतपत्र नम्बर स्वचालित रूपमा लाइसेन्स नम्बरहरूसँग मिल्दछ जुन विभिन्न प्रकारका डाटाबेसमा भण्डार गरिन्छ, जस्तै चोरी भएका गाडीहरूको एसआईएस डाटाबेसहरू र यस्तै । नेपालमा खुला सिमाना भएकाले यस प्रणालीको उपयोग गर्न सकिन्छ ।
स्याटलाइटको प्रयोग
प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको सरकारद्वारा सञ्चालित ‘डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क’मार्फत नेपाल प्रविधिको युगमा प्रवेश गरेको छ । प्रविधि युगसँगै हामीले सीमा— राष्ट्रिय सुरक्षासम्म प्रविधिमैत्री गर्नुपर्छ । अर्थात् हामीले आफ्नो सीमा जोगाउन अत्याधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्नुपर्छ । नेपालका पहाडी तथा हिमाली जिल्लामा रहेका कतिपय सीमा मानवबस्ती बस्न कठिन तथा चुनौतीपूर्ण अवस्था छ । त्यस अवस्थामा हामीले स्याटलाइटको माध्यमबाट त्यस क्षेत्रको निगरानी गर्न सक्छौँ । विश्वका प्रायः विकसित देशले यसको प्रयोग गरिरहेका छन् ।
स्वचालित पहिचान प्रणाली
अटोमेटिक (स्वचालित) बायोमेट्रिक पहिचान प्रणालीहरू सीमापारको यात्रा नियन्त्रणका लागि प्रभावकारी मानिन्छ, जुन व्यक्तिगत पहिचान प्रक्रिया प्रदान गर्न प्रयोग गरिन्छ । बायोमेट्रिक अटोमेटिक प्रणालीमा सामान्यतया सेन्सर हुन्छ जसले व्यक्तिगत विशेषताहरू भण्डारण गर्दछ । टेम्प्लेटहरूका लागि भण्डारण मिडिया (केन्द्रीय डाटाबेस वा स्मार्ट कार्ड) छ, जसले भण्डार गरिएको डाटा (उदाहरणका लागि, फिङ्गरप्रिन्टहरू, अनुहारको छवि, हातको साथ प्राप्त डाटा) प्रमाणीकरण गर्दछ । व्यक्तिको बायोमेट्रिक डाटा केन्द्रीय डाटाबेस वा स्मार्ट कार्डमा भण्डारण गर्न सकिन्छ । दुवैमा प्रमाणीकरण डाटाबेसमा भण्डार गरिएको डाटा वा स्मार्ट कार्डमा भण्डारण गरिएको डाटासँग प्रयोगकर्ताको बायोमेट्रिक डाटा तुलना गरेर गरिन्छ । यसको उपयोगले देशमा हुने हिंसात्मक कार्य आदिमा संलग्न हुने व्यक्तिको पहिचान गर्न सजिलो हुन्छ ।
ई पासपोर्टको प्रयोग
विश्वमा प्रयोग भइरहेका धेरै विधि हामीले विकसित देशले अपनाइएको विधिबाट पनि सिक्न सक्छौँ । उदाहरणका रूपमा अमेरिकाले हाल बायोमेट्रिक पासपोर्ट र अध्यागमन कागजात जारी गर्दैछ जसमा रेडियो फ्रिक्वेन्सी आइडेन्टिफिकेसन चिप्स समावेश हुन्छ जुन टाढाबाट पढ्न सकिन्छ । यो ताररहित प्रविधिले अमेरिकीहरूलाई परिचय चोर्नका लागि, विदेशमा यात्रा गरिरहेका अमेरिकीहरूलाई बाहिर जान चाहने आतङ्ककारीका लागि वा सरकारी वा निजी क्षेत्रद्वारा नियमित ट्रयाकिङ्का लागि छोडिदिन सक्छ । हामी पनि यस्ता विधिको प्रयोग गर्न सक्छौँ ।
(लेखक साइबर सुरक्षा विश्लेषक हुनुहन्छ ।)
