नेपालमा स्त्री रोगको समस्या

डा. कीर्तिपाल सुवेदी
परोपकार प्रसूति तथा स्त्री रोग अस्पताल स्त्री तथा प्रसूति सेवाका लागि नेपाल सरकारको एक मात्र अस्पताल भएकोले यहाँ देशभरबाट प्रसूति सेवा या स्त्री रोगसम्बन्धी समस्या लिएर आउँछन् । प्रसूति सेवा भन्नाले कुनै पनि महिलालाई गर्भवती भएपछि गरिने सेवा हो । त्यसलाई रोग भन्न मिल्दैन । किनभने प्रसूति प्राकृतिक विषय हो ।
स्त्री रोग भन्नाले कुनै पनि महिलाको यौन अङ्गहरू र भित्री यौनाङ्ग, पाठेघरको अण्डा, अण्डाशय र पाठेघरको मुखसम्बन्धी बिरामी छ भने त्यसलाई स्त्री रोग भनिन्छ । अस्पतालमा ७७ वटै जिल्लाका सामान्य सुत्केरी गराउनेदेखि लिएर स्त्रीसम्बन्धी जटिल रोगका बिरामीहरू पनि आउने गर्दछन् । यहाँ काठमाडौँदेखि विभिन्न दुर्गम स्थानबाट हेलिकोप्टरबाट लिफ्ट भएर पनि बिरामी आउने गर्छन् । देशभरका प्रसूति सेवा वा स्त्री रोग सेवामा जति पनि जटिल समस्याका केशहरू हुन्छन् ती सबै थापाथलीस्थित प्रसूति गृहमै आउने हुन् ।
के हो स्त्री रोग ?
सामान्यतः पाठेघर, ट्युब र अण्डाशय वा यौन अङ्गहरूको सङ्क्रमण स्त्री रोग हो । जस्तो, यौन अङ्ग (भेजिना) को सङ्क्रमण र पाठेघरको मुखको सङ्क्रमण । त्यो प्रमुख समस्याको रूपमा देखापरेको छ । यीबाहेक तल्लो पेट दुख्ने, ढाड दुख्ने, सेतो पानी बग्ने, खालका समस्याहरू महिलालाई देखापर्छन् । क्यान्सर पनि अर्को प्रमुख समस्या रहेको छ । क्यान्सरको अप्रेसन पनि प्रसूति गृह अस्पतालमा हुने भएकोले यहाँ क्यान्सरका रोगीहरू आउने गर्छन् । जसमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर, अण्डासयको क्यान्सर र पाठेघरको क्यान्सर हुने गर्छ ।
पाठेघरको छुट्टाछुट्टै भाग हुन्छ । ती अङ्गको छुट्टाछुट्टै क्यान्सर हुन्छ । यी सबै क्यान्सरसम्बन्धी शल्यक्रिया गर्ने सेवा परोपकार तथा स्त्रीरोग अस्पतालमा दिइरहेका छौँ । त्यो बाहेक क्यान्सर पहिचान र रोकथाम गर्न प्रसूति अस्पतालमै सकिन्छ ।
अब्बल प्रसूति गृह
पाठेघरको मुखको क्यान्सर प्राथमिकतामा परेको छ । यसको पहिचानका लागि पाठेघरको मुखको पानीको जाँच गर्नुपर्छ । परीक्षण गर्दा पाठेघरको मुखको क्यान्सरबाट बच्न सकिन्छ । त्यो परीक्षणको विभिन्न स्टाण्र्डड हुन्छ । एचपीभी डीएनए भन्ने हालसम्मकै विश्वमा सबैभन्दा सेन्सेटिभ जाँच हो । जसबाट पाठेघरको मुखमा क्यान्सर हुन्छ या हँुदैन भन्ने पत्ता लगाइन्छ । पाठेघरको मुखको क्यान्सर एचपीभी भन्ने भाइरसले गराउँछ । त्यो भाइरसको सङ्क्रमण छ कि छैन भनेर हेर्न सकिन्छ ।
नेपालको एउटा मात्र सरकारी अस्पताल परोपकार तथा स्त्री रोग अस्पताल हो त्यहाँ एपीपीभी डीएनए परीक्षण हुन्छ । यो जाँच ठूलो कर्पोरेट अस्पतालमा पनि हँुदैन । यो परीक्षणको शुल्क दुईहजार रुपियाँ छ । यो परीक्षण ३० वर्षभन्दा माथि ६० वर्षसम्म गर्न मिल्छ । नेपाल सरकारको गाइडलाइनमा यो कार्यक्रम पर्न सकेको छैन । यो जाँच महँगो भएकोले सरकारको गाइडलाइनमा पर्न नसकेको हो । गाइडलाइनमा हालिसकेपछि देशैभर उक्त सेवा पु¥याउनुपर्ने हुन्छ । अहिले राज्यले पु¥याउनसक्ने अवस्था नभएकोले प्रसूति गृहले उक्त सेवा दिइरहेको छ । यो जाँच नेगेटिभ छ भने पाँचदेखि सात वर्ष पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुँदैन भनेर ढुक्क हुँदा हुन्छ ।
मुख्य रोग
अण्डाशय (ओभरिज) को क्यान्सर पनि महिलालाई हुन्छ । यो क्यान्सर लागिसकेपछि ढिला थाहा पाइन्छ । ओभरिजको क्यान्सरका बिरामीहरू नेपालमा धेरै सङ्ख्यामा छन् । अण्डाशयको क्यान्सर २० वर्षभन्दा अगाडिको उमेर वा ४० वर्षभन्दा पछाडि मात्र लाग्ने सम्भावना रहन्छ । २० र ४० को बीचमा पनि हुन सक्छ तर कम मात्रामा लाग्ने सम्भावना रहन्छ । महिनावारी एकदमै गडबड हुने, ३०÷४० वर्ष काटिसकेपछि महिलाहरूको महिनावारी गडबड हुनेमा ती महिला पाठेघरको क्यान्सर हुने सम्भावना प्रबल रहन्छ । यो बिरामीहरू उत्तिकै छन् । अर्को भनेको आङ खस्ने बिरामी नेपालमा धेरै छन् । नेपाल सरकारले नेपालभर आङ खस्ने समस्याको उपचार निःशुल्क गर्दा पनि यो रोग अझै नियन्त्रणमा आउन सकेको छैन । पाँचदेखि १५ वर्षसम्म आङ खस्दा खस्दा सुन्निएर, पाठेघरमा घाउ भएर अस्पताल आउने बिरामीहरू अहिले पनि त्यत्तिकै मात्रामा छन् । प्रसूति गृहमा मात्र दैनिक रूपमा तीनदेखि चारजनासम्म आङ खस्ने समस्या लिएर आउने गर्छन् । काठमाडौँ उपत्यकाभन्दा बाहिरबाट आउने बिरामीको सङ्ख्या धेरै छ ।
पिसाब चुहिने समस्या
महिलालाई हुने समस्या भनेको पिसाबसम्बन्धी समस्या हो । महिलाहरूलाई अलिकति खोक्दा, हाच्छिउँ गर्दा पिसाब चुहिने समस्या हुन्छ । समाजमा बच्चा पाएपछि पिसाब चुहिने समस्या जसलाई पनि हुन्छ भन्ने भ्रम छ । पिसाब चुहिने समस्या एउटा रोग हो । त्यसलाई औषधिले निको गर्न सकिन्छ । औषधिबाहेक शल्यक्रिया गरेर पनि ठीक गर्न सकिन्छ । मान्छेमा जब पिसाब चुहिन थाल्छ, उसको शरीर गन्हाउन थाल्छ । विस्तारै उक्त व्यक्ति समाजबाट पनि बहिस्कार हुन थाल्छ । मानिस आफैँ भाग्दै हिँड्छ । उसलाई मनोवैज्ञानिक रूपमा पनि असर पर्छ । यो कुरा उनीहरूलाई बुझाउन सकियो भने धेरै खर्च लाग्दैन । सरकारी अस्पतालमा सामान्य सेवा सुविधामा पिसाब चुहिने समस्याको समाधान गर्न सकिन्छ ।
विश्वासिलो प्रसूति गृह
प्रसूति गृहमा आउने बिरामीहरू बढीजसो मध्यम वर्गका आउनुहुन्छ । प्रसूति गृहमा धेरै विश्वास भएर होला, उच्च वर्गको मानिसहरू पनि निजी अस्पतालमा उपचार गराएर वा बाहिरको डाक्टरले शल्यक्रिया गर्नुपर्छ भनिसकेपछि एकपटक प्रसूति गृहका डाक्टरलाई पनि देखाउनुपर्छ भनेर आउने गर्नुहुन्छ । सल्लाह सुझाव लिने गर्नुहुन्छ । बाहिर शल्यक्रिया गर्न तयार भएको बिरामीलाई अहिले गर्नु पर्दैन भनेर कुरेको धेरै हुनुहुन्छ । धेरैजसो अस्पताल आउने बिरामीहरू निम्न र मध्यम वर्गीय नै हुन् । निम्न वर्गीय बिरामीहरू अस्पताल आइसकेपछि पैसाको अभावमा उपचार नपाएको अवस्था छैन । त्यसमा अस्पतालले पनि निःशुल्क सेवा दिएको छ । नेपाल सरकारको सामाजिक सुरक्षा एकाइमार्फत पनि निम्न वर्गीय व्यक्तिहरूको उपचार भइरहेको हुन्छ । बिरामी आइसकेपछि उपचार नपाएर फर्कनु परेको छैन । किनकि प्रसूति गृह देशभरबाट रिफर हुने अस्पताल हो ।
महिलाको पहुँच
नेपालका हरेक अस्पतालमा स्त्री तथा प्रसूति रोग विशेषज्ञ पुग्नुभएको छ तर एक जना डाक्टर मात्र गएर सबै सेवा दिन सकिँदैन । परीक्षण हुन्छ, रोग पत्ता लगाइन्छ तर त्यो सेवामा एक्लै गाइनोकोलोजिष्टले सबै सेवा दिन सकिँदैन । नेपाल सरकारले जिल्ला अस्पतालसम्म प्रसूति तथा स्त्रीरोग विशेषज्ञ पु¥याएको छ । नेपालमा अन्य रोग जस्तै मुटु, मिर्गौलालगायतका रोगमा सर्वसाधारणको पहुँच पुग्नै सकेको छैन । स्त्री रोगमा सामान्य सर्वसाधारणको पहुँच पुग्न सकेको छ । धेरै सेवा सुविधा स्त्री रोगमा सरकारले नै उपलब्ध गराएको छ । गर्भपतनकै कुरा गर्ने हो भने पहिले पहिले अवैध रूपमा धेरैले गर्भपतन गराएका हुन्थे । त्यसलाई सरकारले कानुनी दायरा दियो । सरकारी अस्पतालहरूमा गर्भपतन सेवा निःशुल्क राखेको छ ।
सबैभन्दा सस्तो अस्पताल
सामान्य शल्यक्रिया गर्नका लागि परोपकार तथा स्त्री रोग अस्पतालमा ल्याप्रोष्कोपी प्रविधि पनि छ । यसअन्तर्गत प्वाल पारेर दूरबिनबाट शल्यक्रिया गरिन्छ । त्यो प्रविधिबाट शल्यक्रिया गर्दा सबैभन्दा सस्तो थापाथली अस्पतालमै छ । यो विधिमा पेट चिरेर ठूलो घाउ बनाएर शल्यक्रिया गर्नुपर्दैन । तीनदेखि चार वटा प्वाल बनाइन्छ । प्वालमा सामानहरू राखेर पेटभित्र नै अप्रेसन गर्ने गरिन्छ । पेट चिरिरहनुपर्दैन । पाठेघरमा मासु पलायो, सिष्ट निस्किएको अवस्थामा वा पाठेघर नै निकाल्नुपरेको अवस्थामा सकेसम्म त्यो प्रविधिमार्फत शल्यक्रिया गर्न सकिन्छ । कुन बिरामीलाई कसरी शल्यक्रिया गर्ने भन्ने निर्णय चिकित्सकले गर्ने गर्छ ।
यो प्रविधिमा शल्यक्रिया गर्दा अस्पताल घाटामा रहेको छ । सामान महँगो हुने हुँदा ल्याप्रोष्कोपी प्रविधि चिरेर गरिने शल्यक्रियाभन्दा महँगो हुन्छ । अप्ठेरो केश छ भने चिरेरै गर्नुपर्ने हुन्छ । सजिलो केश छ भने दूरबिनबाट शल्यक्रिया गर्दछौँ र बिरामी भोलिपल्टै डिस्चार्ज भएर घर जानसक्छ । घाउ पाक्ने डर हुँदैन । ल्याप्रोष्कोपी शल्यक्रियाको निजी अस्पतालमा एकलाख ५० हजारबाट सुरु हुन्छ भने प्रसूति गृहमा २० देखि २५ हजारमा हुने गर्छ ।
दैनिक ८० जनासम्म सुत्केरी
प्रसूति गृहमा दैनिक ६० देखि ८० जनासम्म दैनिक सुत्केरी हुने गर्छन् । तीमध्ये सरदर २० देखि २५ प्रतिशत शल्यक्रियाद्वारा सुत्केरी हुने गर्छन् । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले १५ प्रतिशतको हाराहारीमा मात्र शल्यक्रियाद्वारा सुत्केरी गराउ भन्ने मान्यता छ । तर प्रसूति गृह टर्चरी (रिफरल) अस्पताल भएकोले बाहिरबाट आउने बिरामी एकदम जटिल स्थितिमा आउने गर्छन् । त्यसले गर्दा पनि शल्यक्रिया मार्फत सुत्केरी हुने सङ्ख्या बढेको हो ।
प्रसूति गृहमा मुटुरोग, मधुमेहलगायतका अन्य रोगका बिरामी आउने भएकोले पनि २० प्रतिशतभन्दा बढी शल्यक्रियामार्फत सुत्केरी गराउने बढेको हो । निजी अस्पतालमा ७० प्रतिशतभन्दा माथि शल्यक्रिया गर्ने चलन छ ।
पहिले पहिले सुत्केरीको मूल्याङ्कन हुने गर्दथ्यो । हाइरिष्क (उच्च जोखिम) र कम रिष्क भनिन्थ्यो । अहिले विश्वव्यापी मान्यताअनुसार नै सबै सुत्केरी हाइरिष्कमा पर्छन् । कुनै रोग नभएको गर्भवती पनि हाइरिष्क र सुगर, प्रेसर भएको महिलालाई पनि हाइरिष्कमा राखिन्छ । अर्को अत्यधिक रक्तश्राव भएर पनि प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रबाट रिफर गरेर आउने गरेका छन् । केही दिनअघि बुटवलबाट हिँडेकी गर्भवती गल्छीमा आएर सुत्केरी भइछन् । तर अत्यधिक रक्तश्राप भएपछि प्रसूति गृहमा आइन् । राम्रोसँग उपचार पाइन् ।
(प्रसूति तथा स्त्रीरोग अस्पतालमा कार्यरत स्त्री रोग विशेषज्ञ (सिनियर कन्सलटेण्ट) डा. सुवेदीसँग सरोज ढुङ्गेलको कुराकानीमा आधारित)