राजेश चाम्लिङ
सामान्य अवस्था हुन्थ्यो भने वैशाख २५ वा आजको यो बेला ललितपुरको हात्तिवनस्थित माङखिममा पूजा भएर ठूलो तामझामका साथ साकेला नाचिँदै गरेको भइन्थ्यो । तर विश्वभर फैलिएको कोरोना भाइरसको कारण त्यो भएन । तर पनि यो बेला साकेलाका सम्झनाहरु भने ताजा भएर आइरहेको छ ।
राजधानी प्रवेश गरेको दुई दशक वित्दै गर्दा गाउँमा मनाईने साकेला र शहरका केहि रमाईला अनुभवहरु गरिएको छ । २०५७ या ०५८ सालतिरको त्यो समय सायद उभौलिको याम थियो । रत्नपार्क छेऊबाट साकेलामा बज्ने जस्तै ढोल झ्याम्टाको ताल सुनेपछि काठमाडौमा पनि साकेला नाचिन्छ र ! भन्ने सोचेर एक पटक त होइन कि जस्तो लाग्यो । तर हो नै भन्ने ठहर गरेपछि अचम्म मान्दै आवाज आएतिर लागियो ।
खुलामञ्चमा किराती बालबच्चा, युवा तथा वृद्धाहरु एकै ठाऊँ गोलाकार भएर साकेला नाचिरहेका थिए । पूर्वी पहाडि जिल्ला खोटाङबाट भर्खर भर्खर शहर छिरेको निक्खुर गाउँले ठिटोलाई त्यहीँ लहरमा मिस्सिएर जुरुक्कै खुलामञ्च उचाल्नेगरी ‘चोलिया सिउनु कुमकुमको, भेटभयो आज थुम थुमको’ गाउन कम्ति जोश चलेको थिएन । तर त्यहाँ साथ दिने न त गाउँका दौँतरी कोहि थिए न त चिनेजानेका नै । न त कसैले ‘ल आउँ न शिली टिप तिमी त शिलीमपा पो हो त !’ भनेर आग्रह गरे न त कसैले ‘लु लु हामीले जानेनौँ आउनुस सिकाउन’ नै भने ।
मनको रहर मनमै राखेर बाहिरी लहरबाटै अरु नाचेको हेर्दै बसियो । घण्टौँ हेरिहँदा अधिकांश सुकिला मुकिला युवाले ‘शिली टिप्न’ नजानेको देखेर मनमनै हाँसो पनि उठ्थ्यो । ‘म भएको यसरी नाँच्थे, यसरी ढोल बजाउँदै दौँतरीहरुसँग उफ्रन्थ्येँ’ भन्ने कल्पना गर्दै त्यो सालको साकेला त्यतिकै बित्यो ।
..........
त्यसबेला साकेला नाच्न नपाउँदा कुँडलिएको मन लिएर बानेश्वर डेरा फकिर्एको सम्झँदा अहिले नरमाईलो लाग्छ । बिडम्बना यसपटक पनि फेरि उस्तै हुने भयो विश्वभर फैलिएको कोभिड–१९ को कारण साकेला नाच्न नपाईने भयो । सामूहिक जमघट हुन नसकिने यो अवस्थामा सयौँ जना हारमा हार मिलाएर हातमा चमार, शिर्लिङ लिँदै ढोलझ्याम्टाको तालमा नाचिने साकेला सम्भव हुने कुरै भएन ।
किरातीहरुका सामाजिक सँस्थाहरुले यसपटक शहरहरुमा सामूहिक साकेला ननाच्ने घोषणा गरिसकेका छन् । गाउँघर पनि यसबाट अछुतो छैन । कोभिड महामारी नहुँदो हो त यतिबेला पूर्वी पहाडी जिल्लाको अनुहार नै फरक हुने थियो । त्यहाँका वस्तीहरु दिनदिनै साकेला नाचिरहेका हुन्थ्ये । प्रत्येक घरमा आलैपालो साकेला नाचिन्थ्यो । तर संसार नै निल्नेगरी फैलिरहेको कोभिडको कारण यो वर्ष त्यस्ता दृश्यहरुको स्मरण गर्दै बस्नुको विकल्प रहेन ।
...............
साकेला किरातीहरुको सबभन्दा महत्वपूर्ण चाड हो । २०५८ सालमा किरात राई यायोक्खा, किरात याक्थुम चुम्लुङ, किरात याख्खा छुम्मा र सुनुवार सेवा समाजको आग्रहमा सकारले यसलाई राष्ट्रिय चाडको मान्यता दिएको थियो । त्यसयता उधौली र उभौलीगरी वर्षको दुई पटक मनाईने यो चाडको अवसरमा सार्वजनिक विदा पनि दिँईदै आईएको थियो । तर पछिल्लो पटक सरकारले अन्य थुप्रै विदासँगै यसको विदा पनि कटौति गरेको छ ।
यो चाड मुख्यत प्रकृति र पितृहरुको सम्मानसँग सम्बन्धित छ । साकेला नाच्दा प्रयोग हुने ‘शिली’ (नृत्यका तौरतरिका), उच्चारण गरिने मुद्दुम, पूरा गर्नुपर्ने विधिविधानको विश्लेषण गर्दा यो तथ्य स्पष्ट हुन्छ । किराती भाषाहरुमा यसको आ–आफ्नै नाम भए पनि सामूहिक रुपमा उनीहरुले प्रत्येक वर्षको वैशाखे पूर्णेलाई ‘उभौली’ र मंसिरे पूर्णेलाई ‘उधौली’ भन्दै आएका छन् । यो अन्न लगाउने बेला र उठाईसकेपछिको समय हो ।
कृषि प्रणालीमा आधारित जीवन पद्धती अंगालिरहेका किरातीहरु वैशाखमा अन्नबाली सप्रियोस, दुःख विमार नलागोस् भन्ने कामना गर्दै प्रकृति र पितृहरुसँग बल माग्छन् । मंसिरमा भने त्यस वर्षका लागि राम्रो गरिदिएकोमा धन्यवाद दिइन्छ । अन्न भित्र्याएपछि पहिलो भाग पितृहरुलाई सुम्पनुपर्छ भन्ने मान्यताका साथ उनीहरुलाई चढाएपछि मात्र नयाँ अन्न चलाईन्छ । यसै अवसरमा हर्षोल्लास मनाउनका लागि साकेला नाच्ने गरिन्छ । वातावरणीय हिसावले पनि उभौली याम शुरु भएपछि गर्मी बढ्छ । यसपछि सबै चराचर जगत उच्च भेग (लेक)तर्फ आकर्षित हुन्छन् । भने उधौली याम शुरु भएपछि जाडो शुरु हुनेहुनाले उनीहरु न्यानो खोज्दै समथर भूभाग (बेसी)तर्फ झर्छन् । यसअर्थमा यो चाड कुनै समय समयमापक वा क्यालेण्डरको रुपमा पनि प्रयोग भएको अनुमान लगाउन सकिन्छ ।
.........
जे होस, कोभिडले संसारलाई त्राहिमाम नपारेको भए विगत १५ दिन अगाडिदेखि किराती वस्तीहरुमा छुट्टै साँस्कृतिक रौनक देखिन्थ्यो । त्यसो त बसाई सराई, वैदेशिक रोजगार, आधुनिक जीवन शैलीका कारण साकेलाको सौन्दर्य पनि फेरिँदो छ । पछिल्लो दुई तीन दशकमै पनि यससँग सम्बन्धित सम्झनाहरुको रुप फेरिँदो छ ।
नाच्नुभन्दा हप्ता दशदिन अगाडिदेखि गाउँका अगुवा पुरुषहरु भेला भएर पूराना ढोल मर्मत गर्ने र नयाँ ढोल काट्ने दिनको टुङ्गो लगाउने जस्ता भेलाहरुमा सहभागी हुन्थ्यो । अग्रज महिलाहरु साकेलाको लागि छुट्टै जाँड पकाउँथ्थे ।
हामी बाल्यअवस्थामा हुँदा साकेलाको दिन आउनुभन्दा हप्तौँ पहिले हाम्रा अग्रजहरु दिनभर मेलापात गरिसकेपछि रातीराती गाउँको कुनै साझा स्थानमा भेला भएर साकेला नाच्थे । वल्लो गाउँ पल्लो गाउँका युवाहरु भेला हुने त्यस्तो अबसरमा भर्खरका हामी जस्ता बालबालिकाहरु जानीनजानी उहाँहरुलाई पछ्याउँथ्यौँ । हाम्रो उदेश्य शिली सिक्नु हुन्थ्यो । भने कतिपय अग्रजहरुको लागि सामाजिक मान्यताभन्दा बाहिर नगई आफ्नो जोडी छनौट गर्ने यो सुनौलो अवसर पनि हुन्थ्यो । यस्तोबेला सबैभन्दा राम्रो ‘शिली टिप्न’ ( नाच्ने शैली) जान्ने व्यक्ति सबैको छनौटमा पर्नु स्वाभाविक नै हुन्थ्यो । यसै मेसोमा युवाबीच को बढि जन्ने भनेर नजाँनिदो प्रतिष्पर्धा हुन्थ्यो ।
...........
हाम्रो गाऊँ खोटाङ बुईपाको गैरी फुलेलीमा साकेलाको अन्तिम दिन हाम्रै मूलघरबाट नछुङ (धामी) निस्कन्थ्यो । हाम्रो घरबाट निक्कै कान्ला पार गरेर तल साकेला थान झर्दा युवा काँधमा ढोल भिरेर जमिनै भास्सिनेगरी फालहान्थे । ठाऊँठाऊँमा रोक्किएर सामुहिक नाचिन्थ्यो । त्यसबेला कहिले आफू पनि यसरी नै उफ्रिन सक्ने होला ! त्यो दिन कहिले आउला जब म पनि काँधमा ढोलभिरेर ती दाइहरुजस्तै ‘सै ढोले सै अर्को ढोले खै!’ भन्न सकुँला भन्ने खुब छटपटी चल्थ्यो । उनीहरु त्यसरी उफ्रिँदै साकेला थान झरेको भोलिपल्टदेखि गाउँमा ढोल झ्याम्टा बजाउन बन्द हुन्थ्यो । भूलेर पनि अरुबेला बजाउनु हुँदैन नत्र ‘देउता रिसाउँछ’ भनिन्थ्यो । (अपवाद विवाहमा भने बजाईन्छ) । अनि अर्को वर्ष त्यस्तै उफ्राई कहिले आउँला हँ? भन्ने प्रतीक्षा सम्झेर पनि दिक्क लाग्नेगरी थकित हुन्थ्यो ।
केहि समयपछि त्यो समय पनि आयो । तर दुई सालभन्दा बढि त्यसो गर्न पाईएन । जिउनका लागि नयाँ अवसर खोज्ने क्रमममा शहर छिरियो । सँगैका कयौँ युवा कोहि शहर छिरे, कोहि खाडी गए, कोही यूरोप त कोहि अमेरिका हान्निए÷हान्निरहेका छन् । त्यसैले गाउँमा आजभोलि त्यसबेला जस्तो रौनक सायद हुँदैन । बरु विदेशीएका ती परदेशीहरु जहाँ जहाँ पुगेका छन् । त्यहाँ त्यहाँ साकेला पनि पुगेको छ । कतारमा होस या अमेरिकामा, अष्टे«लियमा होस् वा साउदीमा आजभोलि जहाँतँही साकेला नाचिन्छ । त्यो पनि नेपालबाटै ढोलझ्याम्टा लगेर । वर्षको दुई पटक मात्र बजाईने ढोलझ्याम्टा शहरमा आजभोलि जुनसुकै शुभकार्यमा जतिसुकै बेला पनि बजाउन थालिएको छ । गाउँ युवा विहीन भएपछि रातीराती भेला भएर नाच्ने क्रम पनि करिब बन्द छ ।
शहरमा त यो बेला सामूहिक भेला भएर धित मरुञ्जेल नाच्न सकिने अवस्था छैन नै गाउँमा पनि त्यस्तो अवस्था रहेन । केहि दिनअघि बालसखा किरणले फोन गरेर भने, ‘राजेश तिमीहरु हिंडेपछि त्यसै त गाउँको साकेला नरमाईलो लाग्थ्यो । यो पटक त झन नरमाईलो हुने भयो ।’ साउदी पुगेर फर्किएपछि तीन चार वर्ष यता गाउँमै रमाईरहेका किरणको कुरा सुनेर मनमनै सम्झिरहेको छु ।
‘सानो सानो है कुखुराको हाहाई भालेलाई रेटौँला, ए है स्यामुना !’
‘मरि गए है जे त होला, बाँचे अर्को साल भेटौँला, ए है स्यामूना !’
