यलुु जोशी
काठमाडौँ, कात्तिक ५ गते । ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वर भगवान्को पूजाआराधना गरी टोलटोलमा रथ (खट) घुमाएर बिहीबार हाँडीगाउँको जात्रा मनाइएको छ ।
विशेष प्रकारको फूल र रथ परिक्रमा गरिने छुट्टै मौलिकता र विशेष पहिचान बोकेको हाँडीगाउँको जात्रा प्रत्येक वर्ष बडादशैँको कोजाग्रत पूर्णिमाको भोलिपल्ट काठमाडौँको हाँडीगाउँमा मनाइँदै आएको छ ।
विश्वकर्माले बनाएका यी त्रिदेवको एकैपटक दर्शन र पूजाका साथै जात्राको दर्शन गर्नाले घरमा महालक्ष्मीको बास र मनोकामना पूरा हुने जनविश्वास रहेको स्थानीय कृष्णगोपाल श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ । उहाँले कोजाग्रत पूर्णिमाको दिन मूर्तिहरू बाहिर निकालेपछि औपचारिक रूपमा जात्रा सुरु हुने बताउनुभयो ।
श्रेष्ठका अनुसार, टङ्गाल गहनापोखरी आसपासको हाँडीगाउँको माथिल्लो टोल ठटालबाट ब्रह्माको रथ र बीच भागको डठु (न्याल्म) टोलबाट विष्णु (नारायण)को रथ तानेर तल्लो कोटाल टोलमा बनाइने महेश्वर (लक्ष्मी)को रथ रहेको ठाउँमा ल्याएपछि बुधबार मध्याह्न हाँडीगाउँको जात्रा सुरु भएको थियो ।
जात्राका दिन दर्शन र पूजाका लागि तीनवटै रथ तीनवटा भिन्न चोकमा राख्ने र घरघरबाट आएर पूजा गर्ने चलन छ । जात्राका पूर्वपुजारी कृष्णमोहन अमात्यले हाँडीगाउँको जात्रा अन्यत्रजस्तो नहुनुमा चारवटा कारण रहेको बताउनुभयो ।
उहाँले भन्नुभयो, “अरू देवता मन्दिरमा राखिन्छन् र भक्तजनले निहुरिएर ढोग्ने र पुज्ने हुन्छ । यसमा रथको करिब २५ फिट उचाइमा राखिन्छ, अरू देवताको रथ बोकेर लगिन्छ तर यो खट सिलिङको पङ्खाजस्तो फनफनी घुमाउँदै टोल परिक्रमा गराइन्छ ।”
उहाँका अनुसार, देवता राखिएको अग्लो घुम्ने गोलो भागभङ्गी वरिपरि मैनको फूल (पानीमा पकाएर थासामा चोबेर एक साताअघि बनाइने) राखिन्छ जुन अन्यत्र कुनै खटमा हुँदैन । अमात्यले थप्नुभयो, “कहीँ नभएको जात्रा भन्नुको चौथो कारण जात्रा नै उल्टो हुन्छ, जहाँ मन्दिरमा गजुर माथि र मूर्ति तल हुन्छ । यहाँ गजुर तल मूर्ति सबैभन्दा माथि राखेर परिक्रमा गराइन्छ ।” यो रथ भङ्गी बेत र बाँसको मान्द्रा (चित्रा)ले बेरेर बनाइएको हुन्छ ।
तीन दिनसम्म मनाउने जात्रामा निकालिएका तीनवटा रथलाई नगरपरिक्रमा गराउँदा स्थानीयले पूजा तथा स्वागत गर्ने चलन छ साथै रथ सजाउन प्रयोग भएको मैनको बास्नादार फूल रथको गजुर घुमाउँदा खस्ने हुँदा फूल टिप्नेको भीड हुने गर्दछ । यो फूललाई प्रसूति पीडामा रहेकी महिलालाई सुघाउँदा पीडा कम हुने विश्वास गरिन्छ ।
सत्यनारायणलाई खुसी पार्न मनाइने भएकाले स्थानीयहरू यसलाई ‘सत्यनाराणको जात्रा’का रूपमा पनि मान्ने गर्छन् । अरूको तुलनामा सबै कुरा उल्टो भएकाले यस जात्रालाई कहीँ नभएको जात्राका रूपमा चिन्ने गरेको स्थानीय बाबुराम महर्जनले बताउनुभयो ।
उहाँले जात्राका क्रममा ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरको तीनवटा रथलाई टोल–टोल परिक्रमा गराइने जानकारी दिँदै भन्नुभयो, “यसरी परिक्रमा गराइने तीनवटै रथ उल्टो हुन्छ ।”
संस्कृतविद् चुण्डा व्रजाचार्यका अनुसार, एउटी महिला गर्भधारण गरेर पनि १२ वर्षसम्म सुत्केरी नभएपछि हिमालय पर्वतमा गई नारायणको आराधना गरेको किंवदन्ती पाइन्छ । नारायणलाई आफूले कहीँ नभएको जात्रा देखाउने भनेर खुसी पारी सुत्केरी भएकाले यो जात्रा मनाउन थालेको भन्ने विश्वास रहेको वज्राचार्यले बताउनुभयो ।
ती महिलाले नारायणलाई खुसी पारी आफ्नो मनोकामना पूरा गरेपछि काठमाडौँको हरिगाउँ (हाँडीगाउँ)मा आएर यो जात्रा सुरु गरेको भन्ने विश्वास छ ।
