शेषकान्त पण्डित
नेपाली राजनीतिका शिखर पुरुष बीपी कोइरालाको १०८औैँ जन्मजयन्ती (भदौ २४) मनाइएको अर्को साता नेपाली राजनीतिमा लौहपुरुष, सर्वमान्य नेता गणेशमान सिंहको स्मृति दिवस (असोज २मा) परेको छ । गणेशमान र बीपीले सिङ्गो जीवन नै नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा समर्पित गर्नुभयो । उहाँ दुवैलाई प्रत्यक्ष रूपमा देख्ने, सुन्ने र भेट्ने पुस्ता बिस्तारै कम हुँदै गए पनि उहाँहरूको योगदान, भूमिकाको खोजी र त्यसप्रति गौरव गर्ने पुस्ता भने बढ्दो छ । यस आलेखमा नेपाली राजनीतिका यी दुई शिखर पुरुषको राजनीतिक जीवनका सम्बन्ध र आयाम केलाउने प्रयास गरिएको छ ।
बीपी र गणेशमान दुवै फरक पृष्ठभूमिबाट राजनीतिमा उदाउनुभएको हो । काठमाडौँको सम्भ्रान्त परिवारमा गणेशमानजी र विराटनगरमा राजनीतिक रूपमा सचेत मध्यमवर्गीय परिवारमा बीपी हुर्कनुभएको थियो । नेपालमा राणाशासनको अन्त्य दुवै नेताको मुख्य उद्देश्य भए पनि यसका लागि उहाँहरू फरक क्षेत्रबाट क्रियाशील हुनुहुन्थ्यो । राणाविरोधी पर्चा छरेको अभियोगमा गणेशमानजी १९९७ साल कात्तिक २ गते आफ्नै घरबाट गिरफ्तार हुनुभएको थियो । त्यसपछि विशेष अदालतबाट सोही सालको माघ ६ गते गणेशमानजीले सर्वस्वसहित जन्मकैदको सजाय पाउनुभयो र भद्रगोल कारागारमा पुग्नुभयो । यति नै बेला बीपी कोइराला भने भारतीय स्वतन्त्रताको आन्दोलनमा भारतको जेलमा हुनुहुन्थ्यो ।
हिम्मत र साहसका पर्याय नै मानिनुहुने गणेशमानजीले २००१ असार १ गते राति अग्लो भद्रगोलको पर्खाल तोडिदिएपछि राजनीतिक चर्चाले शिखर चुमेको थियो । सर्वस्वसहित जन्मकैदको सजाय पाएका उहाँ चार वर्ष पनि पूरा नहुँदै राणाको कालकोठरीबाट उम्कन सफल हुनुभयो । त्यसपछि लुकेर भारत पुग्नुभएका सिंहको बीपीसित २००३ सालको कात्तिकमा भेट भएपछि बल्ल नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेसको स्थापना भयो । भारत पुग्नुभएका सिंहलाई उनका मित्र देवशङ्कर लालले बीपीलाई भेट्न जान सल्लाह दिँदा आफ्नो अपमान गरेको भनेर झपार्नु भएछ । बीपीभन्दा आफू बढी क्रान्तिकारी भएको भन्दै गणेशमानजीले बीपीलाई भेट्न सुरुमा अस्वीकार गर्नुभयो तर पार्टी स्थापनाको सिलसिलामा भेट भएपछि भने बीपीको व्यक्तित्वले आफू प्रभावित भएको सिंहले जीवनभर बताइरहनुभयो । वि.सं. २००३ माघ १२ र १३ गते कोलकाताको खालसा हाइस्कुलमा सम्पन्न नेपाली राष्ट्रिय काँग्रेसको सम्मेलनमा गणेशमानजी कृष्णबहादुर प्रधानको नामबाट सहभागी हुनुभएको थियो । यतिबेलासम्म भारतमा समेत गणेशमानजीको परिचय सार्वजनिक भइसकेको थिएन । सम्मेलनमा गणेशमानजीकै प्रस्ताव र अडानका कारण तत्कालीन समयमा काठमाडौँको कारागारमा रहेका टङ्कप्रसाद आचार्यलाई सभापति र बीपीलाई कार्यवाहक सभापतिको जिम्मेवारी दिइएको थियो ।
राणा शासनकालमा राणाबाहेक अन्य सर्वसाधारण मानिसलाई आदरार्थी शब्दको प्रयोगसमेत गर्न वञ्चित थियो तर राणाशासन अन्य हुनुअघि नै काठमाडौँको मुख्य सडकमा वीर गणेशमान जिन्दावाद भन्ने नारा लाग्न थालिसकेको थियो । राणा शासनकाल प्रत्यक्ष देखे–भोगेका गणेशमानजी राणाप्रति कहिल्यै उदार देखिनुभएन । प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनापछि मोहनशमशेर नेतृत्वको सरकारमा काँग्रेसबाट बीपीको नेतृत्वमा गणेशमानजी पनि मन्त्रिमण्डलमा सहभागी त हुनुभयो तर राणाहरूप्रति उदार हुनुभएन । गणेशमानजीलाई तपाईं भन्नुपर्ने भएकोले मोहनशमशेर गणेशमानजीसित सधैँ अङ्ग्रेजीमा कुराकानी गर्दा रहेछन् । गणेशमानजी भने मोहनशमशेरलाई पटकपटक तपाईं भनेर उडाउने गर्नुहुँदो रहेछ ।
वि.सं. २०१२ को वीरगञ्जमा सम्पन्न काँग्रेसको छैटौँ अधिवेशनमा बीपीले सभापतिमा उम्मेदवार नहुने घोषणा गर्नुभयो । यसपछि सभापतिमा सुवर्णशमशेर र गणेशमानजीबीच स्पर्धा हुने भयो । राजा, दरबारसित सन्तुलित सम्बन्ध बनाएर आमनिर्वाचनमा जानुपर्ने रणनीतिलाई कार्यान्वयन गर्न सुवर्ण शमशेरलाई सभापति बनाउँदा उपयुक्त हुने विश्लेषण थियो बीपीको । पार्टीको निर्वाचनको विषयमा गणेशमानजीले फरक अडान लिनुभयो । भर्खर प्रजातन्त्रको मुना पलाएका बेला पुनः राणालाई काँग्रेसको नेतृत्व दिँदा प्रजातन्त्र स्थापना भएको सन्देश नै जनतामा जान सक्दैन भन्ने अडान थियो उहाँको । बीपीले खुलेरै सुवर्णजीको पक्ष लिनुभयो । बीपीले कार्यकर्तालाई ‘निर्वाचन सुवर्णजीले जित्नुपर्ने तर गणेशमानजीले हार्न नहुने’ भन्ने आन्तरिक सर्कुलर गर्नुभएछ । कार्यकर्ताले बीपीको भावनाअनुसार नै मतदान गरे, सुवर्णजी सभापतिमा विजयी हुनुभयो । निर्वाचनमा कतिसम्म भएछ भने बीपीको परिवारका सदस्यले समेत सुवर्णजी र गणेशमानजीलाई मिलाएर मत दिनुभएको रहेछ । काँग्रेसका नेता प्रदीप गिरीका अनुसार नोना कोइरालाले गणेशमानजी र गिरिजाबाबुले सुवर्णजीलाई मत दिनुभएको रहेछ । चुनाव सुवर्णजीले जित्नुभयो ।
बीपी २०१६ सालमा जननिर्वाचित सरकारको प्रधानमन्त्री हुनुभयो । सरकार र पार्टी दुवैको नेतृत्व गर्नुुभयो बीपीले तर गणेशमानजीलाई काँग्रेस र सरकार दुवैको नेतृत्वमा पुग्ने साइत जुरेन । २०१६ सालको संसदीय आमनिर्वाचनपछि संसदीय दलको नेता चयनका लागि सुवर्णजीको निवासमा बसेको बैठकमा गणेशमानजीले नै बीपीलाई संसदीय दलको प्रस्ताव गरेर प्रधानमन्त्री बन्ने बाटो खोलिदिनुभयो । उपप्रधानमन्त्री सुवर्णजी हुनुहुन्छ भनिदिनुभयो । आफूले प्रधानमन्त्रीमा दाबी नै गर्नुभएन । उहाँ मन्त्री भएर सरकारमा जानुभयो ।
राजा महेन्द्रले राजनीतिक ‘कु’ गर्दैछन् भन्ने सुइँको पाएपछि २०१७ साल पुस १ गतेभन्दा दुई दिनपहिले सुवर्णजी बीपीसित अनुमति लिएर कोलकाता उड्नुभयो । बीपी र गणेशमानजीले नै सुवर्णजीलाई विमानस्थलमा बिदाइ गरेर फर्कनुभएको हो । बीपीमा कतिसम्म उच्च राजनीतिक संस्कार थियो भने उहाँ आफ्नो सरकारको उपप्रधानमन्त्रीलाई बिदाइ गर्न पनि विमानस्थल पुग्नुहुन्थ्यो । बीपी र गणेशमान सिंहलगायतका नेताहरू सत्र सालको कुपछि सुन्दरीजलको बन्दीगृहमा आठ वर्षसँगै बन्दी जीवन बिताउनुभयो । बन्दी जीवनबाट छुट्दा पनि बीपी र गणेशमानजी २०२५ साल कात्तिक १४ गते साँझ एकै पटक छुट्नुभयो ।
सुन्दरीजलबाट छुटेर चाबहिलस्थित आफ्नो निवासमा आएलगत्तै बीपीले सुवर्णजीले दिएको वक्तव्यमा समर्थन जनाउनुभयो तर गणेशमानजीले तत्कालै सुवर्णजीको कदममा समर्थन जनाउनुभएन । राजासित झुकेको सन्देश जान हुँदैन भन्ने मान्यता थियो गणेशमानजीको । बन्दी जीवनबाट रिहा भएपछि बीपी स्वास्थ्य उपचारका लागि विदेशतिर लाग्नुभयो तर गणेशमानजी पार्टीको सङ्गठन निर्माणका लागि विभिन्न जिल्लामा पुग्नुभयो । गणेशमानजी देशभित्रै रहेर क्रान्ति गर्ने पक्षमा हुनुहुन्थ्यो तर नेपालको परिस्थिति गणेशमानजीले सोचेजस्तो अनुकूल थिएन । पछि बीपीको आग्रहमा गणेशमानजीसमेत निर्वासनमा जानुभयो । निर्वासित जीवन परित्याग गरेर २०३३ सालमा स्वदेश फर्कने बीपीको निर्णयमा पनि गणेशमानजीले असहमति जनाउनुभएको थियो । बीपीले गोरखपुरमा पार्टी सङ्गठनको कार्यमा क्रियाशील रहेका सहयोद्धा सिंहलाई बोलाएर आफ्नो निर्णय सुनाउनुभएको थियो । सुरुमा त गणेशमानजी बीपीसित स्वदेश फर्कने पक्षमा हुनुहुँदैनथ्यो तर पछि उहाँ बीपीसित स्वदेशमा आउन राजी हुनुभयो, आउनुभयो । यस सम्बन्धमा गणेशमानजीले भन्नुभएको छ, “बीपीले स्वदेश फर्कने निर्णय लिँदा परिस्थिति प्रतिकूल थियो । पार्टीभित्रै स्वदेश फर्कने कुराको समर्थन गर्नेहरूको सङ्ख्या पनि साहै्र थोरै थियो । तैपनि बीपीले निर्णय लिनुभयो । मैले आफूलाई चित्त नबुझे पनि नेताको निर्णय मान्नुपर्छ भनेर उहाँसँगै स्वदेश फर्कन तयार भएँ ।”
बीपीलाई धेरै नेताले साथ छोडे । डा. तुलसी गिरी, विश्वबन्धु थापा, श्रीभद्र शर्मा, परशुनारायण चौधरीले साथ छोडे तर गणेशमानजीसँगै रहनुभयो । मतभिन्नतालाई उहाँहरूले सधैँ सीमाभित्रै राख्नुभयो । जनमत सङ्ग्रहको उपयोग र मतपरिणामका विषयमा पनि गणेशमानजी र बीपीको बीचमा एकमत कायम हुन सकेन । बीपीले जस्तोसुकै अपत्यारिलो भए पनि निर्वाचन परिणामलाई स्वीकार गरिने अभिव्यक्ति दिनुभयो । गणेशमानजीले निर्वाचनमा चरम धाँधली गरिएकाले यसलाई अस्वीकार गरिने, मतपरिणामको छानबिन हुनुपर्ने र अन्तरिम सरकारको गठन हुनुपर्ने माग अघि सार्नुभएको थियो । निर्णय भने बीपी नै निर्वाचनमा गएपछि मतपरिणाम स्वीकार गर्नुपर्छ भन्नुभयो । प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनापछि राजा वीरेन्द्रले प्रधानमन्त्री प्रस्ताव गरी किशुनजी (कृष्णप्रसाद भट्टराई)लाई बनाउनुभयो ।
बीपीले डा. तुलसी गिरीलगायतका नेतालाई धेरै प्राथमिकता दिएको गणेशमानजीलाई मन परेको थिएन । “कोइरालाजीले यी डाक्टर (तुलसी गिरी)लाई कहाँबाट खोजेर ल्याउनुभएको हो, यिनले कहाँ पु¥याएर धोका दिने हुन्, टुङ्गो छैन” भनेर गणेशमानजीले बीपीलाई धेरै पटक भन्नुभएको रहेछ तर बीपीले यसमा ध्यान नै दिनुभएन । बीपीले गणेशमानजीलाई नेतृत्वमा स्थापित गर्न खासै पहल गर्नुभएन । जबकि गणेशमानजी बीपीलाई पार्टी र सरकारको दुवै नेतृत्वमा पुग्न मुख्य सहयात्री बन्नुभयो । चार दशक सहयात्राका कतिपय राजनीतिक मुद्दामा फरक मत रहे पनि गणेशमानजीले बीपीप्रति कहिल्यै नकारात्मक टिप्पणी गर्नुभएन । सुवर्णजीसँग सभापतिमा हारेका बेलामा भने गणेशमानजी धेरै असन्तुष्ट हुनुभयो तर त्यो असन्तुष्टि लामो समय रहेन ।
बीपीले गणेशमानजीको क्रान्तिकारी व्यक्तित्व, त्याग र निष्ठाको सधैँ सम्मान गर्नुभयो । बीपी भने “गणेशमानजी कतिपय विषयमा फरक मत राख्नुहुन्छ तर छलफलपछि सहमतिमा आउनुहुन्छ” भन्ने मान्यता राख्नुहुन्थ्यो । बीपीको अवधिभर काँग्रेस उहाँकै वरिपरि घुम्यो । बीपीको निधनपछि गणेशमानजीकै आह्वानमा ०४६ सालको आन्दोलन सफल भयो ।
