डा. कुन्दन अर्याल
विश्वव्यापी महामारीका कारण समग्र मानव सभ्यता आक्रान्त भइरहेका बेला सत्यापन गरिएको जीवनोपयोगी सूचनाको महìव झनै बढेको छ । किनकि, गलत सूचना वा अफवाहको गति कोरोना भाइरसभन्दा कम छैन । यही गम्भीर समयस्यालाई दृष्टिगत गर्दै संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय शैक्षिक, वैज्ञानिक तथा साँस्कृतिक सङ्गठन, युनेस्कोेले यस वर्ष विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवसका अवसरमा सार्वजनिक महìवका सूचनालाई जनताको नासोका रूपमा बुझ्न आह्वान ग¥यो । युनेस्कोले विश्वव्यापी महामारीको यो सङ्कटपूर्ण घडीमा ‘इन्फरमेसन एज ए पब्लिक गुड ’ भन्नुको विशेष र व्यापक अर्थ छ ।
गएको साता विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवसका अवसरमा युनेस्कोले गरेको आह्वान स्वतन्त्र तथा व्यावसायिक पत्रकारहरूबाट आज संसारले नै गरेको अपेक्षाको दृष्टान्त हो । यो आह्वानले सत्यापन गरिएको भरपर्दो सूचनाको उत्पादन, प्रशोधन र प्रसार गर्ने आमसञ्चार माध्यमको अत्यावश्यक भूमिकाप्रति यसका वाहकहरूको पुनः ध्यानाकर्षण गराएको छ । हिजो मात्र राष्ट्रिय पत्रकारिता दिवस मनाइएको नेपालको सन्दर्भमा यो विषय झनै सान्दर्भिक छ । नेपालका आमसञ्चार माध्यमहरूबाट सङ्कटको यो घडीमा अफवाह र हानिकारक सामग्रीलाई निरुत्साहित गर्ने झन् बढी अपेक्षा गर्नै पर्छ । वस्तुतः युनेस्कोले गरेको आह्वानजस्तै मिडियाका आमउपभोक्ताले यतिखेर विश्वभर नै संस्थागत मिडिया र व्यावसायिक पत्रकारिताको महìवलाई झन् बढी आत्मसात् गर्न जरुरी छ । कुनै पनि समाजमा र नैतिक मूल्यको कसीमा घोटिएको तथ्यपूर्ण आधिकारिक र भरपर्दो सूचनाका लागि संस्थागत आमसञ्चार माध्यमको प्रभावकारी भूमिका हुन्छ । त्यस्ता माध्यमबाट हुने व्यावसायिक पत्रकारिताले नै भ्रम र अफवाहलाई चिर्न सक्छन् ।
समाजका आर्थिक–सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्रमा मिडियाप्रतिको निर्भरता झन्झन् बढ्दै गएको आजको युगमा मिडिया विनाको लोकतान्त्रिक समाजको कल्पना गर्न सकिंँदैन । तर सूचनाको अत्यधिक प्रवाहका बीच सत्यापनको विधि अवलम्बन नगरिएका अप्रशोधित सामग्री पनि प्रयोगकर्ताहरूबीच पुगिरहेका छन् । त्यसैले कोभिड १९ को महामारीबीच आममानिसका लागि जीवनोपयोगी सूचना र सामग्रीको प्रवाह बढाउन संस्थागत मिडिया र व्यावसायिक पत्रकारहरू नै चाहिन्छन् । गलत सामग्रीको विस्थापन सत्य र अत्यावश्यक सामग्रीले मात्र गर्न सक्छन् । तर सञ्चारका वाहक संस्थागत माध्यम वा पत्रकारहरूले आफूप्रति गरिएको यस्तो भरोसाको हरेक क्षण हेक्का राख्नै पर्छ ।
कोभिड–१९ को महामारी सुरु भएदेखि आजसम्म विश्वभरका विभिन्न आमसञ्चार माध्यमहरूले यसबाट बच्नका लागि परिवर्तन गर्नुपर्ने आनीबानी वा व्यवहारका बारेमा निकै हदसम्म चेतनाको प्रसार गरेका छन् । दूरी कायम गर्नु पर्ने वा हात धुनुपर्ने विषयमा पर्याप्त जानकारी फिंँजाएका छन् । तर यसबीच गलत सूचना वा सामग्रीहरूको पनि उत्तिकै प्रसार भएको छ, जसलाई ‘इन्फोडेमिक’ (सूचना महामारी) भन्ने गरिएको छ । महामारीसँगै सूचनाको अर्को महामारी फैलिएको सन्दर्भमा सामाजिक सञ्जालको बढ्दो प्रयोगलाई दोष पन्छाएर संस्थागत आमसञ्चार माध्यमहरूले मुक्ति पाउने अवस्था पनि छैन । बरु पत्रकारिताका सीप र मूल्य–मान्यतालाई व्यवहारमा कति अभ्यास गरिएको छ भन्ने विषयमा गम्भीरतापूर्वक समीक्षा गरिनु आवश्यक छ ।
इन्फोडेमिकको वर्गमा पर्ने गलत सूचना वा अफवाहहरू मूलतः दुई प्रकारका देखिएका छन् । पहिलो, ‘मिसइन्फरमेसन ’ अर्थात् नजानेर भएका गल्तीहरू, जसलाई सुधार गरेर क्षति कम गर्न सकिन्छ । तर नियतवश फैलाइएका अफवाह ‘डिसइन्फरमेसन’ हुन् । मिसइन्फरमेसन र डिसइन्फरमेसनबाट हुने क्षति घटाउन महामारीको यो समयमा व्यावसायिक मिडियाको झन् बढी खाँचो छ । सँगसँगै सरकारहरू र मिडियाका प्रयोगकर्ता सर्वसाधरणको भूमिका पनि उत्तिक्कै महìव छ । सरकारहरूले बुझ्नुपर्छ, सार्वजनिक महìवका सूचनालाई जनताको नासोका रूपमा स्वीकार नगरी अवरोध उत्पन्न गर्न थालियो भने भ्रमको उत्पति हुन थाल्छ । त्यसैगरी आम उपभोक्ताले विश्वसनीय माध्यम र सूचनाको छनोट गर्न जान्नुपर्छ । सत्य र सङ्कटको घडीमा काम लाग्ने सूचना र सामग्रीको उपभोग गर्न चाहने हो भने आमउपभोक्ता पनि सचेत वा मिडिया साक्षर हुनै पर्छ । कस्तो किसिमको सामग्रीको उत्पादनलाई प्रत्साहित गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा उपभोक्ताहरू गम्भीर हुनै पर्छ ।
आउँदा दिनमा संसारभरि नै कोभिड–१९ का उपचारसम्बन्धी उपकरण, औषधि वा खोपसम्बन्धी अनियमिताको आशङ्का बढ्न सक्छ । तर आशङ्काहरूको निरुपणका लागि समाज र सरकारहरूमाथि निरन्तर निगरानी गरिरहने आमसञ्चार माध्यमहरूको ठूलो महìव छ । विगतमा अवैज्ञानिक उपचार विधि वा अप्रमाणित औषधिको सिफारिस गर्ने अमेरिकाका पूर्व राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पजस्ता राजनीतिकर्मी र नक्कली चिकित्सकहरूको मिडियाले खण्डन गरे । कतिपय बेला मिडियाका सामग्रीका कारण विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले समयमै उपयुक्त कदम चाल्न सक्यो । मिडियाले जनस्वास्थ्यसम्बन्धी सञ्चारलाई अघि बढाएको पनि देखियो । यस सन्दर्भमा अबका दिनमा पनि दक्ष र पेसाप्रति इमानदार पत्रकारहरूलाई समेट्ने व्यावसायिक मिडियाको भूमिका मात्र प्रभावकारी हुन सक्छ । किनकि, केवल त्यस्ता आमसञ्चार माध्यमहरूबाट महामारीसम्बन्धी गलत सामग्रीका विरुद्धमा सही सूचना र जानकारी प्रस्तुत गर्ने दायित्व पूरा हुन सक्छ । यो पनि सत्य हो, कोरोनाका कारण भएको बन्दाबन्दीका समयमा दिनहुँको सामाजिकीकरणबाट टाढिएका सर्वसाधारण आर्थिक र सामाजिक रूपमा कष्ट भोगिरहेका छन् । कतिपय त एकान्तवासमा बस्न बाध्य छन् । यस्तो अवस्थामा आतङ्कित सर्वसाधारणलाई झन् भयग्रस्त वा मनोवैज्ञानिक दबाबको अवस्थामा पु¥याउने सामग्री अपेक्षित हुँदैनन् । तर यथार्थको चित्रण पनि आवश्यक छ । यो परिवेशमा नेपाली सञ्चारकर्मीहरूले व्यावसायिक पत्रकारिताका सीप र मूल्य–मान्यताको पालना गर्दै अझ बढी सामाजिक उत्तरदायित्व बहन गर्न सक्नुपर्छ ।
महामारीको यो बेलामा सूचना आम मानिसका लागि जीवनदायी हुन सक्छन् भने सूचनाका नाममा प्रसार गरिने असत्य सामग्री वा अफवाहले ठूलो क्षति पु¥याउन सक्छन् । समाचारको प्रकृतिले मानिसको व्यवहार र आचरणमा परिवर्तन ल्याउन सक्छन् । सन् २००९ मा एच वान एन वान इन्फ्लुन्जा महामारीका समयमै चीनमा पनि यो कुरा प्रमाणित भएको थियो । त्यसको सात वर्षपछि प्रकाशित विस्तृत प्रतिवेदनमा आममानिसको व्यवहार मिडिया रिपोर्टिडको प्रभावमा परेर परिवर्तन भएको निष्कर्ष प्रस्तुत गरिएको थियो । तर त्यहीँ पनि चेतनाका साथसाथै मिडियाले त्रास पनि फिँजाएका थिए । सुरु–सुरुमा कोरोना भाइरस पाको उमेरका मानिसका लागि मात्र खतरनाक भएको चर्चा मिडियाबाटै व्यापक भएको थियो । त्यही गलत प्रस्तुतिका कारण युवा जनसङ्ख्या जोखिममा परे । समयक्रममा त्यहाँ युवा ठूलो सङ्ख्यामा भाइरसको शिकार हुन पुगे । आज पनि सञ्चारकर्मीले ख्याल गर्नै पर्छ, सङ्क्रमणको नियन्त्रणका लागि घरभित्र स्वेच्छाले थुनिएर बसेका, अझ एकान्तवासमा रहेका करोडौँ मानिसको मनोबल गिर्न दिनु हुँदैन । तसर्थः आम मानिसमा मनोसामाजिक समस्या आउन नदिन मिडियाले कस्तो भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन्, अबका समाचारकक्षका छलफलको विषय हुनुपर्छ भन्ने अपेक्षा गर्नु अन्यथा हुँदैन ।
चीनको वुहानबाट १५ महिनाअघि उत्पन्न कोभिड १९ संसारका दुई सय दस देशमा फैलिइसकेको छ । एक वर्षभन्दा केही अघि विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले यसलाई विश्वव्यापी महामारीको संज्ञा दिएको थियो । त्यसयता बितेको एक वर्षको अवधिमा आमसञ्चार माध्यमहरू जनस्वास्थ्य–सञ्चारको प्रभावकारी माध्यमका रूपमा साबित भइसकेका छन् । मिडियाले स्वास्थ्य शिक्षासम्बन्धी मार्गदर्शन वा महामारीबाट बच्न आवश्यक विषयमा जनचेतना जगाउँदै पनि आएका छन् । तर पत्रकारहरूले सूचनाको तोडमोड गर्नु हुँदैन र पुष्टि वा पुनर्पुष्टि विना कुनै पनि सामग्रीको प्रसार गर्नु हुँदैन भन्ने अपेक्षा अझै सोचे जति परिमाणमा पूरा हुन सकेको छैन । विश्वव्यापी यो महामारीलाई परास्त गर्न संसारभरका सरकारहरूले कोभिड १९ सँग सम्बन्धित सार्वजनिक महìवका सूचनाको प्रवाह हुने व्यवस्था मिलाउनु पर्छ । सामाजिक सञ्जालहरूबाट बेलाबेला फिँजिने अफवाह र भ्रमलाई परास्त गर्न जिम्मेवार र व्यावासायिक मिडियाका सही सूचना नै प्रारम्भिक स्रोत साबित हुने गरेका छन् । त्यसैले सङ्कटको समयमा विश्वासनीय मिडिया झन् आवश्यक हुन्छ ।
यो बेला महामारीको अवस्था र प्रभावका सम्बन्धमा निरन्तर सही जानकारी प्रस्तुत गर्ने मिडिया त चाहिएकै छ । साथसाथै, महामारीको नियन्त्रणका नाममा हुन सक्ने अनियमिताका सम्बन्धमा समेत संसारभरका मिडिया बढी जागरुक हुन सक्नुपर्छ । सञ्चारका वैकल्पिक माध्यम र साधनहरूको उपलब्धता हुँदाहुँदै पनि सूचनाको सम्पुष्टि गर्न मानिस सम्पादित सामग्रीहरू प्रस्तुत गर्ने व्यावसायिक मिडियालाई नै पर्खन्छन् । तर आम मानिसको यो विश्वास यदाकदा हुने अव्यावसायिक व्यवहारका कारण क्षतिग्रस्त हुने गर्छ । कोरोनाले उत्पन्न गराएका यावत राजनीतिक, सामाजिक, साँस्कृतिक सवालहरू तत्कालीन र दीर्घकालीन प्रकृतिका छन् । सत्य तथ्य पहिल्याउने पत्रकारिताको सीप र स्वच्छ व्यवहारको आधार नैतिक मूल्य र मान्यताको पालना नगर्ने मिडियाबाट त्यस्तो अपेक्षा पूरा हुन सक्दैन । चाहे निहित राजनीतिक होस्, चाहे खास व्यापारिक, कुनै पनि प्रकारका गलत स्वार्थहरूले पत्रकारिताको सत्यतथ्यको आधार विना सामग्री तयार गर्नु हुँदैन भन्ने आधारभूत मान्यतामा असर पु¥याइरहेको हुन्छ ।
(लेखक त्रिविको पत्रकारिता तथा आमसञ्चार विभागमा आबद्ध हुनुहुन्छ ।)
