डा. नम्रता पाण्डे
हामी नेपाली क्रिसमस होस् या अङ्ग्रेजी नयाँ वर्ष, केही वर्षयता खुला हृदयले हरेक उत्सव मनाउने, छुट्टी मिलाएर घुम्न जानेलगायतका कार्यक्रम तय गर्न क्यालेन्डरमै अङ्कित गरेका हुन्छौँ । धार्मिक साहिष्णुता नेपालीको गुण नै हो । त्यसैले इसाईको क्रिसमस, पश्चिमाको अङ्ग्रेजी नयाँ वर्ष भनेर परिभाषा नगरी हरेक परिस्थितिलाई उत्सवका रूपमा लिने संस्कार विकास भएको मान्न सकिन्छ तर पहुँच भएका, सहरिया जीवनमा मनाउने प्रचलन बढेको हो र सबैलाई यसको प्रभाव नपर्ने यथार्थता पनि आफ्नो ठाउँमा छ भनेर व्याख्या गर्ने गरेको पनि पाइन्छ । कतिपय राष्ट्रमा हाम्रोजस्ता पर्वहरू छैनन् । क्रिसमस र नयाँ वर्ष नै उनीहरूका लागि महान् पर्व, उत्सव जे भने पनि महìवको समय रहेको हुन्छ ।
नेपाललगायतका देशमा इसाई धर्मावलम्बीको महान् पर्व हो– क्रिसमस । अङ्ग्रेजी नयाँ वर्ष धेरैका लागि ऐच्छिक हो, जसलाई रमाइलोका निम्ति, फेसनका निम्ति, कतिपय विदेशी सङ्घसंस्थाका साथीसँंग सँंगै काम गरेको आधारमा उनीहरूको सम्मान भाव प्रकट गर्न पनि मनाइने गरिन्छ । जे होस्, यी सबै बहाना सबैको संस्कार र संस्कृतिसंँग जोडिएर आएका छन् । हामीले त्यसलाई कसरी आफ्नो संस्कारमा सामेल गराएका छौँ र कसरी अन्तरधार्मिक संस्कारलाई सम्मान गर्न जान्दछौँ त्यो हाम्रो बिल्कुल व्यक्तिगत धारणा र तरिका हो ।
जन्मदेखि नै मानिसले समाजको वर्ण व्यवस्था, आहारविहार, रीतिथिति र मान्यताहरू सिकेर हुर्कन्छ, बढ्छ त्यसैले सामाजिक प्राणी भनिन्छ । जुन समाजमा जन्म्यो बढ्यो, त्यहीँको जातीय संस्कृति, सभ्यता र परम्पराले उसलाई प्रभाव पार्दछ । यही मान्यता र परिवेश संस्कृति हो, त्यसैले मानिस सांस्कृतिक परिवेशमा बाँधिएको हुन्छ र त्यसभन्दा पृथक् भएर बाँच्न सक्दैन । मानिस जन्मेको दिनदेखि नै उसको सांस्कृतिक जीवन सुरु भइहाल्छ र मृत्युपछि पनि उसको अन्त्येष्टि त्यही समाज र जातिको सांस्कृतिक परम्पराका आधारमा तय हुन्छ । संस्कृति कुनै पनि समाज, जातिको आस्था–विश्वास र परम्पराको मापदण्डका रूपमा स्थापित भएको हुन्छ ।
त्यति मात्र कहाँ हो र ! सामाजिक रीतिथितिहरू वासस्थान, घरका बनोट, प्रयोग गर्ने सामग्री, वास्तुकला, सोचविचार र दैनिक व्यवहारका अनेक विधामा निर्भर गर्दछ । यिनमा कतिपय अवस्थामा स्वतस्फुर्त रचनात्मक अभिव्यक्ति प्रस्फुटन भएका हुन्छन् भने कतिपय मान्यताले निरन्तरता दिएकै कारण अनुसरण गरिएका हुन्छन् । मानिसले चाहेर, नचाहेर जीवनमा कुनै न कुनै रूपमा सांस्कृतिक मूल्य–मान्यता, आस्था, विश्वास र परम्परालाई अँगालेकै हुन्छ ।
वर्षौंदेखिको भोगाइ र अनुभवको संस्कारबाट संस्कृति विकसित भएको हुन्छ र समाजमा लोकसंस्कृति बनेर व्यवहारमा देखा पर्छ । समाजअनुसारका जनजाति, तिनीहरूका कला, सङ्गीत, धर्म–दर्शन, विचार–चिन्तन, वेशभूषा, रहनसहन, भाषा–भाका, मूल्यमान्यताहरू संस्कृतिभित्रै बलियोसँग गाँसिएका हुन्छन् । त्यसैले लोक व्यवहारमा संस्कृतिले प्रवेश पाएको हुन्छ । प्रत्येक जातिको आ–आफ्नै किसिमको मौलिक र जीवन्त रीति–थिति, रहन–सहन, चाल–चलन, आचार–विचार, धर्म–कर्म, कला–साहित्य हुन्छ, यी सबैको समष्टी रूप नै संस्कृति हो ।
सजगता, जागरुकता र सचेतताका साथ जिउने कला जान्नु संस्कार हो । संस्कारबाट विकसित जीवन पद्धतिको नाम नै वास्तवमा संस्कृति हो । संस्कार प्रत्येक घर र परिवारबाट सिकिने कुरा हो । भनाइमा कुलको सन्तान र मूलको पानी उदाहरण दिएर स्वच्छता, पवित्रता र उच्च स्थान दिइनुको तात्पर्य उच्चस्तरीय चेतनाबारे जागृत गर्न खोजिएको प्रयास हुनुपर्दछ । संस्कारगत पृष्ठभूमिभित्रै संस्कृतिले जन्म लिने हुनाले संस्कार र संस्कृतिबीच अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेको हुन्छ तर व्यक्तिगत स्वभाव र स्वधर्ममा जिउने कला संस्कार र समाजको मान्यता संस्कृति हो भनेर छुट्ट्याउन पनि सक्नुपर्दछ । किनकि संस्कार मानव हितका निम्ति ग्रहण गरिने वा अपनाइने रीतिरिवाज हो । संस्कारले अहित गर्दैन ।
संस्कारको समष्टि रूप बरु संस्कृति बन्न सक्छ भन्ने बोध हुनुपर्दछ । किनभने जीवनका आस्था–विश्वास, चिन्तन धारणा–दर्शन, धर्म–परम्परा र आनुवंशिक क्रियाकलापमा मानिसको संस्कार जीवित रहेको हुन्छ भने यसको वास्तविक मर्म र पहिचान के हो छुट्ट्याउन सक्नुपर्दछ । जीवनको उद्देश्य, जीवन जिउनुको आनन्द र समाजमा त्यसले ल्याउने सकारात्मक रूपान्तरण संस्कारमा लुकेको हुन्छ । संस्कृति र मान्यतालाई पछ्याउँदैमा जीवन सुसंस्कृत बन्छ र समाज सभ्य बन्छ भन्न सकिँदैन । रूपान्तरणभित्रैबाट स्वस्फूर्त हुनुपर्दछ । मानिस दमित र विक्षिप्त स्वभाव लिएर बाँचेको छ भने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । उसले घरपरिवारबाट कस्तो संस्कार सिकेको होला र कस्तो शिक्षा पाएको होला ? समाजमा घट्ने हिंसा, अराजकता र बलात्कारका घटना समाजको संस्कृतिबाट भन्दा पनि व्यक्तिको संस्कारबाट घट्ने गर्दछन् ।
हाम्रो समाजमा अझै पनि व्यक्तिको संस्कार कस्तो हुनुपर्दछ र कुन माध्यमबाट उसले सु–संस्कृत आचरण सिक्न सक्दछ भन्ने शिक्षा दिन सकिएको छैन । सु–संस्कृत शिक्षाको अभाव नै आज समाजमा बढ्दै गएका बलात्कारलगायतका अराजकताका कारण हुन् । एउटा मनोविश्लेषकले व्यक्तिमा रहेको समस्या थाहा पाउन सक्ला तर समस्याको समाधान के हो भन्ने वास्तविक ज्ञान दिन सकेको देखिँदैन । समस्या थाहा पाउनु ठूलो कुरा होइन, समाधानको उपाय व्यवहारगत रूपमा लागू गर्नु महìवपूर्ण पक्ष हो ।
संस्कृतिलाई जीवन्त राख्ने भन्दै परम्परागत चालचलन, चाडपर्व, जीवनशैली, पद्धति, रीति–रिवाजलाई समाजको मुख्य आधारका रूपमा मान्दै आए पनि मानिसको स्वभावमा सकारात्मक परिवर्तन नआएर विकृत भावना जाग्नुको कारण के हो त ? कारण हो– मानिसले अन्तरहृदयबाट आफूलाई सकारात्मक बनाउने संस्कार पाएन । आज समाजमा र राष्ट्रमा समस्या नै समस्या र अराजकता मात्र बढ्नुको कारण के हो ? कारण हो– सरल र प्राकृतिक जीवनशैली बिर्सिएर भड्किलो र अनुकरणीय संस्कारको विकास हँुदै जानु । जीवन जिउन छोडेर जीवन जिउने तरिका र माध्यमहरू खोज्दै हिँड्नु । सहज जीवनलाई खुसी र सम्पन्न देखाउने नाममा भागदौड र प्रतिस्पर्धा बढ्दै जानु । जीवन आफ्ना लागि बाँच्न र हाँस्न होइन, अरूलाई देखाउनका निम्ति सङ्घर्षका रूपमा लिनु । मृगतृष्णासरह कता किन दौडिरहेको, जीवनको लक्ष्य र उद्देश्य के हो, गन्तव्य कहाँ छ थाहा नपाउनु । वास्तवमा जीवन बेहोसीमै बिताउनु र होशरूपी संस्कारलाई नै बिर्सनुको कारण मानिस सुन्दर जीवन जिउन छाडेर अराजकतामा होमिन पुगेको छ ।
आफ्नो होश गुमाएर, आफ्नो संस्कार र स्वभाव बिर्सेर कुबाटोमा लागेको छ, त्यसैले आज मानिसले मानिसलाई नै मृत्युदण्डको सजाय माग गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना भएको छ । प्राकृतिक जीवनशैली अपनाउनु संस्कार हो तर मानिस दिनानुदिन अप्राकृतिक बन्दै गइरहेको छ । मर्यादा, अनुशासन, नियम, चरित्र, आचरण, शिक्षा सबै अस्वाभाविक र आदर्शका रूपमा मात्र विकसित हुँदै गइरहेका छन् । स्वाभाविक हुनु, आफ्नो स्वभाव र आचरणमा रमाउनु, प्रेमपूर्ण, सहयोगी, करुणावान् हुनु मानिसका संस्कार हुन् । हाम्रो समाजमा कस्तो संस्कारको विकास हुँदै गइरहेको छ, सजिलै छुट्ट्याउन सकिन्छ । चेतनशील र विवेकशील प्राणी मानिसले आज समाजमा अचेतनरूपी प्राणीझैँ व्यवहार देखाउन थालेको छ ।
संस्कारको अर्थ हो– शुद्धीकरण । संस्कारका दुई स्वरूप आन्तरिक र बाह्य संस्कार हुन् । बाह्य संस्कारले रीतिरिवाज र मान्यतालाई मात्र पछ्याउँछ भने भित्रैबाट जागृत हुनु आन्तरिक संस्कार हो । कर्मद्वारा आत्मा, बुद्धि, मन, शरीर र इन्द्रीयलाई उत्तम कोटीमा राख्न सक्नु संस्कार हो । नैतिक मूल्य मान्यतामा आधारित कर्म गर्ने खुबी राख्नु संस्कारयुक्त व्यक्तिका लक्षण हुन् । सदाचारी, परोपकारी, संयमी, आत्मिक र सामाजिक रूपमै नैतिकवान् र इमानदारिता व्यक्तिका सर्वोच्च संस्कार हुन् । कस्तो संस्कार अँगाल्ने व्यक्तिको आफ्नो रोजाइ हो तर अब पनि जागृत र सचेत हुन सकिएन भने यो सुन्दर मानव जीवन व्यर्थमा बित्ने निश्चित छ ।
