निरर्थक बहसमा धर्मनिरपेक्षता

२००४ सालमा उदारवादी प्रधानमन्त्री पद्म शमशेरले बनाउन लगाएको ‘नेपाल सरकार वैधानिक कानुन’मा धार्मिक स्वतन्त्रता उपभोग गर्न पाइने बेहोरा उल्लेख भएको थियो । राणा शासनको अवसानलगत्तै बनेको ‘नेपाल अन्तरिम शासन विधान’मा सरकारले धर्म, जाति, जात (वर्ण), लिङ्ग वा वर्गको कारणबाट भेदभाव गर्ने छैन भनी उल्लेख गरिएको थियो । ‘नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०१५’ले प्रत्येक नागरिकलाई धार्मिक स्वतन्त्रताको हक प्रदान गरेको थियो । यो...

सुव्यवस्थित निजामती सेवाको खाँचो

देशमा सङ्घीय पद्धति आरम्भ भएपछि प्रशासकीय सङ्घीयता कार्यान्वयन गर्न संविधानको धारा ३०२ र २८५ बमोजिम क्रमशः कर्मचारी समायोजन ऐन, सङ्घीय निजामती सेवा ऐन र प्रदेश निजामती सेवा ऐन निर्माण गर्नु आवश्यक थियो । संविधानको धारा २९६ को उपधारा (४) ले प्रदेशसभा गठन नभएसम्मका लागि व्यवस्थापिका संसद्ले अनुसूची ६ बमोजिमका विषयमा कानुन बनाउन सक्ने अधिकार दिएर सङ्घीयता कार्यान्वयनमा सहजता प्रदान गरेको थियो । प्रशासकीय सङ्घीयता...

अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको अभ्यन्तर आयाम

सभ्य समाजमा जन्मेको प्रत्येक मानव स्वतन्त्र छ । मानव भएर जन्म लिनुको सर्वोपरि उपलब्धि नै सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक प्राप्त हुनु हो । त्यही काम गर जो नैतिकता र सदाचारको दृष्टिले उचित होस् । प्रत्येक व्यक्तिलाई विचार र अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता छ । किन्तु त्यस्तो वचन बोल, जसबाट अर्को मनुष्यको प्रतिष्ठामा आँच नआओस् । त्यस्तो कर्म गर जसबाट अर्को व्यक्तिको मनुष्यताको सम्मान कायमै रहोस् । सदा सतर्क र सजग बन, ता...

उखान र लोकजीवनको सार्वभौम समरसता

न भिक्षुको भिक्षुकात याचते । यसको सोझो अर्थ हो– भिक्षुले भिक्षुसँग भिक्षा माग्दैन । तर, यो उक्तिको लक्ष्यार्थ गहिरो छ । आफैँ अर्काको सहयोगमा निर्वाह गर्ने व्यक्तिबाट अरूले कुनै आस गर्नु व्यर्थ छ । अर्को उपाख्यान भन्छ, “वरय अद्द्य कपोतः श्व मयुरात् ।’’ यसको अक्षरशः अर्थ हुन्छ– भोलि प्राप्त हुने मयुरभन्दा आजै प्राप्त हुने परेवा निको । गूढार्थ हो– भोलिको ठूलो प्राप्तिको लोभमा आजै हात परेको फाइदा गुमाउनु मूर्खता ठहर्छ...

अझै गुञ्जायमान प्रतिध्वनि

सुत्केरी हुन माइततर्फ प्रस्थान गरेकी महारानी महामाया माइत नपुग्दै लुम्बिनी वनमा सुत्केरी भइन् । पुत्रप्राप्तिले अत्यन्तै अह्लादित भएका राजाले भने, “यो बालकले हाम्रो इच्छा सिद्ध गरिदियो । अतः एवम् यसको नाम सिद्धार्थ भयो ।’’ कालदेवल ऋषि शिशुलाई अविरल हेर्दै रुन थाले । ऋषि रोएको देखेर राजा शुद्धोदन विह्वल भए । ऋषिले राजातर्फ हेर्दै भने, “राजन ! यो शिशु संसारलाई सत्यको मार्ग देखाउने महामना गुरु हुनेछ । म रुनुको...

निजामती सेवाको समाजशास्त्र

एउटा भनाइ छ– कार्यालयमा विषालु सर्प पस्यो भने त्यसलाई मार्नेबारे निर्णय गराउन कार्यालयको सहायक फाइल लिएर हाकिमसामु पुग्छ । प्रसिद्ध भौतिकशास्त्री अल्बर्ट आइन्स्टाइनले कर्मचारीतन्त्रको ढिलासुस्ती, औपचारिकता र अकर्मण्यताबाट हैरान हुँदै भनेका थिए, “कर्मचारीतन्त्र सबै जीवन्त कार्यहरूको अवसान हो ।” कर्मचारीतन्त्रको कार्यसम्पादनबाट प्रभावित भई प्रशंसा गर्ने “फ्यान” आजसम्म भेटिएको छैन । वालमार्टका कार्यकारी...

अनुशासन पर्वको अनुष्ठान

महाभारत युद्ध समाप्त भएपछि युधिष्ठिर आफ्ना भाइहरूलाई साथ लिएर वाणको शøयामा मृत्युको प्रतीक्षा गरिरहेका भीष्मपिता महलाई भेट्न गए । युधिष्ठिरमा न त विजयको उल्लास थियो न आसन्न एकछत्र सत्ताको उन्माद नै । अवनत शिर र व्याकुल चित्त साथ उनी अभियुक्तजस्तो बनेर पितामहको सामु प्रस्तुत भए । युधिष्ठिरसँग सल्लाह लिन लायक तिनै मृत्योन्मुख पितामह र कृष्ण मात्र बाँकी थिए । युद्धपश्चात्को युधिष्ठिरको अपराधबोध, शोक, रोदन, क्षमा...

पश्चिम पाल्पाको धुलेरी

तराईमा होलीको रमाइलोमा हुन जाने किञ्चित अश्लीलतालाई लिएर भन्ने चलन छ, “बुरा नामानो होली है ।’’ यसै कुरालाई पश्चिम पाल्पामा पर्ने विशेषगरेर रिप्दिकोट गाउँपालिकामा भन्ने गरिन्छ, “राजाको फाउ हो, त्यसपछि यहाँ उल्लेख गर्न नमिल्ने अश्लील शब्द) सितले ।’’ होलीको समय वसन्त फुल्ने, खुल्ने र युवकयुवतीमा प्रणय अभिलाषा प्रस्फुटन हुने समय । कताकता प्रेम गर्न, अलिकता उत्ताउलिन र छाडा हुन मन लाग्ने ऋतु । दवित इच्छालाई फागुको...

निदान हुन नसकेको निजामती समस्या

कसैलाई रोगी र टिठलाग्दो (प्याथेटिक) भन्नुको आशय हो ऊ करुणाजनक, दुःखी र दीन अवस्थामा छ । प्राणी मात्र रोगी हुँदैन, आफ्नो कर्तव्य पालनमा चुकेको, चुकाइएको या कुनै कुरा गर्न या नगर्न बाध्य पारिएको प्रणालीसमेत रोगी हुन्छ । विशेष गरेर पुरानो समयदेखि क्रमशः अविच्छिन्न रूपमा कार्यरत संस्थाहरूलाई जीर्णताको व्याधिले ग्रस्त पारेको हुन्छ । समयको माग अनुकूल नवीकरण गर्न सकिएन भने संस्थाको शरीरका अङ्गप्रत्यङ्गहरू माखिया लाग्दै...

निजामती कर्मचारीको आचरण

मनुष्यमा रहेको नैतिक दृष्टिले हेरिने चालचलन, व्यवहार र चरित्र नै आचरण हो । केही आचरण सर्वकालीन र सार्वभौम हुन्छन् भने केहीको निर्धारण देश, काल, संस्कृति, धर्म र राज्यमा प्रचलित कानुनको आधारमा गरिन्छ । सामाजिक मर्यादा, शालीनता, विनयशीलता र प्रचलित कानुनको पालना नै व्यक्तिको असल आचरण हो । व्यक्ति अनुशासित हुनु मात्र पर्याप्त हुँदैन, असल संस्कार, शिष्टता र व्यवहारमा सम्यक मर्यादा अत्यन्त आवश्यक कुरा हुन् ।