हरिबहादुर थापा
आम विश्वले स्वीकार गरेको कुरा हो कि कोभिड–१९ को महामारीले विश्वको जनस्वास्थ्य मात्रै नभई अर्थतन्त्र, शक्ति सन्तुलन, भूराजनीति, सामथ्र्य, व्यक्तिगत र सामाजिक व्यवहार, अध्ययन विधि, परम्परागत सोच अनि प्रविधिको बहुआयामिक उपयोगलगायतका धेरै क्षेत्रमा उथलपुथल नै ल्याइदिएको छ । कोभिड–१९ महामारीअघिको विश्व समाज र अहिलेको विश्व समाजबीच ठूलो अन्तर आइसकेको छ; जुन कुरालाई व्यक्तिगत तहमा पनि जो कसैले अनुभव गरिसकेको छ । अझै पनि यो परिवर्तन र उचारचढावले कुन मोड लिने हो, कुनै निश्चित छैन ।
प्रविधि र सञ्चारको विकासले समाज आफैँ पनि गतिशील र आधुनिकीकरण हुंँदै गएको अवस्थामा कोभिड–१९ जस्ता महामारीको कारणले आउन सक्ने परिवर्तनले सिर्जना गर्ने चुनौतीलाई सामना गर्ने पहिलो दायित्व राज्यको र राज्यबाट नागरिकका लागि हुने सेवा प्रवाहसंँग प्रत्यक्ष जोडिएका राष्ट्रसेवक कर्मचारीको नै हुन्छ । यस्ता चुनौती सामना गर्नका लागि परिवर्तनलाई स्वीकार गरी चुनौतीको सामना गर्नसक्ने सामथ्र्य, क्षमता, शैली र इच्छाशक्तिबाट सार्वजनिक सेवा र यसमा आबद्ध सबै जना हरक्षण निःसृत हुनु जरुरी छ ।
जुनसुकै स्तरको महामारी वा विपत्ति चलिरहँदा पनि राज्य तथा यसका अङ्गलाई आराम गर्ने छुट रहँदैन ।
यस्तो विषम परिस्थितिमा राज्यको भूमिका झन् महìवपूर्ण र अनिवार्य सर्त हुन जान्छ । जनतालाई सरकार वा राज्यको अनुभूति दिने भनेकै सार्वजनिक प्रशासन तथा कर्मचारीतन्त्रको माध्यमबाटै हो । अप्रत्यासित रूपमा विश्व समाजले बेहोर्नुपरेको कोभिड–१९ जस्ता महामारीबाट जतिसुकै क्षति भए पनि त्यसको अनुभववाट पाठ सिकेर तयारी अवस्थामा बस्न सक्ने हो भने भविष्यमा आउन सक्ने कुनै पनि महामारी तथा विपत्तिबाट मुलुक र नागरिकलाई कमभन्दा कम क्षतिमै सीमित गर्न सकिन्छ । अन्य क्षेत्रजस्तै सार्वजनिक प्रशासनको क्षेत्रमा पनि अनुभवका आधारमा कार्यव्यवहार, कार्यशैली र कार्यप्रक्रिया परिवर्तन गरी यसलाई गयात्मक बनाउनु जरुरी रहेको छ ।
अप्रत्यासित नै भन्नुपर्छ कि कोभिड–१९ ले राज्यका हरेक क्षेत्रमाथि अनपेक्षित रूपमा चुनौतीको पहाड खडा गरिदिएको छ । सङ्गठित र असङ्गठित सबै क्षेत्रमा विभिन्न प्रकृतिका चुनौती आइपरेको छ । जसको प्रत्यक्ष असरले मुलुकको अर्थतन्त्रदेखि आम नागरिकको चुलोचौकासम्म धक्का दिएको छ । यी चुनौती फरक छन् र तिनको सामना गर्ने विधि पनि फरक नै हुन्छन् । यस्तो अवस्थामा मुलुकको कुनै पनि क्षेत्र धराशयी हुनुबाट बचाउनुका साथै हरेक नागरिकको मानवीय पक्षको पूर्ण सुरक्षा गर्ने दायित्व सरकारको हुन्छ । असामान्य अवस्थामा असामान्य नै विधि कार्यान्वयन गर्नुको विकल्प रहँदैन ।
कानुन र प्रचलित विधिसंँगै मानवीय पक्ष, नैतिक मूल्यमान्यता र सदाचारिताले ओतप्रोत भएका राष्ट्रसेवक कर्मचारीबाट मात्र महामारीका चुनौतीको असली पहिचान र समाधानको स्पष्ट विधिको विन्यास र कार्यान्वयन हुन सक्छ । राष्ट्रसेवक कर्मचारीको माथिल्लो तह नीति, कानुन र कार्यविधि तय गर्न सरकारलाई सघाउने र तल्लो तह त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन गरी आम नागरिकका अपेक्षा र आवश्यकता पूरा गर्ने लक्ष्य हुन्छन् । महामारीको बेलामा समेत तत्कालका चुनौतीको पहिचान र सम्बोधन गर्नमा नीतिगतदेखि कार्यान्वयन चरणमा राष्ट्रसेवक कर्मचारीको भूमिका महìवपूर्ण हुन्छ । महामारीको वेलामा पीडितमध्ये एक हजार जनाले राहत पाएकोभन्दा एक जनाले राहत नपाएको विषय संवेदनशील हुनाले सोहीअनुसार समाधानका विधिको स्पष्ट आकलन र खाका तयार हुन सक्यो भने मात्र महामारीविरुद्ध राज्य र नागरिकको प्रयत्नले सार्थकता पाउँछ ।
सेवा प्रवाह, शान्ति सुरक्षा तथा विकास निर्माणजस्ता नियमित कार्यका साथै महामारीको बेला सङ्कट सन्निकट तथा जोखिममा रहेका वर्गहरू जस्तै– विपन्न, महिला, बालबालिका, फरक क्षमता भएका नागरिक, वृद्धजस्ता समुदाय थप तथा दोहोरो मारमा परेका हुन्छन् । यस्तो समूहको पहिचान र सेवामा प्राथमिकता दिने चुस्त दुरुस्त कार्ययोजना राष्ट्रसेवक कर्मचारीबाटै विन्यास र कार्यान्वयन हुने हो । स्थानीय तहबाट प्रदान हुने सेवा सुविधा तथा कार्यक्रममा समेत स्थानीय तहमा संलग्न राष्ट्रसेवक कर्मचारी संलग्न हुुनुपर्ने अनि महामारीको बेला परिचालन हुने स्वयंसेवक दस्ताको परिचालन र अनुगमनमा समेत राष्ट्रसेवक कर्मचारीको ठूलो दायित्व हुन्छ । महामारीको बेलामा पनि समुदायमा हुन सक्ने लुटपाट, चोरी, डकैती, हुलदङ्गा, अवसरको असमान वितरण तथा अव्यवस्थालाई नियन्त्रणमा राखेर थप जोखिममा रहेका अनि सामान्य नागरिकलाई भरोसाका साथ उनीहरूको मनोबल उच्च राख्न सक्ने क्षमताको समेत विकास गरिनु जरुरी छ ।
सार्वजनिक क्षेत्रको कार्यसंस्कृति र कार्यव्यवहारबारेमा निरन्तर आलोचना हुने गरेको छ । कोभिड–१९ महामारीको बेलामा समेत राष्ट्रसेवक कर्मचारीले यसमा सुधार गर्न नसकेको गुनासो आउनु स्वाभाविक हो । यसैले नयाँ चुनौतीको सामना गर्दै हरेक राष्ट्रसेवक कर्मचारीले आफ्नो परम्परागत शैलीमा निखार ल्याउन सके मात्र महामारीजस्ता चुनौतीको प्रभावकारी रूपमा सामना गर्न सकिन्छ । यसका लागि प्रविधिसँंग अद्यावधिक भई आपसी सिकाइ र बढी समय दिएरै भए पनि व्यक्तिगत क्षमता विकासमा विशेष ध्यान दिनु जरुरी छ ।
व्यक्तिगत क्षमता विकासबाटै संस्थागत क्षमताको विकास हुने हो र संस्थागत क्षमताको विकास भएपश्चात् समग्र राज्यको सामथ्र्य बढ्न जाने हो । यसबाट अन्तिम प्रतिफल प्राप्त हुने भनेको आम नागरिक र मुलुकको समृद्धिका लागि हो । कोभिड–१९ महामारी नियन्त्रणमा आर्जन भएको व्यक्तिगत र संस्थागत क्षमता सधैँका लागि व्यक्ति, संस्था र राज्यको आफ्नो पँुजी हो । यसले भोलिका दिनमा आउन सक्ने कुनै पनि महामारीविरुद्ध प्रभावकारी रूपमा परिचालन गर्न सहज हुन्छ । यही महामारीकै बीचमा विश्वभरि घरबाटै कार्यालयको काम गर्ने अर्थात् उपलब्ध प्रविधि र स्रोतसाधनको उपयोग गरी वासस्थानबाटै आफ्नो जिम्मेवारीको कार्यसम्पादन गर्ने संस्कृतिको समेत विकास भएको छ र हाम्रो मुलुकमा समेत यसको अभ्यास सुरु भएको छ । राष्ट्रसेवक कर्मचारीका लागि पनि महामारीको बेलामा यो अभ्यास अत्यन्तै प्रभावकारी हुन सक्छ, यो अनुभवले देखाएको तथ्य हो ।
महामारी एक असामान्य अवस्था हो । यस्तो बेलामा हरेक मुलुक र समाजमा स्रोतसाधनको अभाव हुन्छ । उपलब्ध र सीमित स्रोतसाधनको समुचित र समन्यायिक वितरणमा राष्ट्रसेवक कर्मचारीको महìवपूर्ण भूमिका हुन्छ । महामारीको बेलामा समय अत्यन्त कम हुने गर्छ । तसर्थ कमभन्दा कम समयमा सीमित स्रोतसाधनले अधिकाधिक समुदायको आवश्यकता पूरा गर्न यसको आवश्यक पहिचान, प्राथमिकीकरण र विभेदपूर्ण वितरणमा राष्ट्रसेवक कर्मचारीले विशेष ध्यान पु¥याउनु जरुरी हुन्छ । यसका लागि कर्मचारीमा स्पष्ट कार्ययोजनासहितको तयारी, अनुभव तथा समस्यासँग जुध्न सक्ने क्षमताको विकास हुनुपर्छ ।
महामारी एक कठिन र अकल्पनीय अवस्था हो । यसले मानव समुदाय र समाजमा एउटा नमिठो पदचिह्न छोडेर गएको हुन्छ । तथापि यसलाई अर्को तर्फबाट हेर्ने हो भने महामारीबाट सिकेको पाठ र आर्जन भएको क्षमता आउने समय र पुस्ताका लागि एउटा पुँजी पनि हो । कुनै पनि विपत्तिबाट पाठ सिक्न सकिएमा भोलिका लागि त्यसले त्यस्तै खाले विपत्ति आउनुपूर्वको सजगता र तयारी मात्र होइन, विपत्ति आए पनि त्यसलाई सामना गर्ने प्रभावकारी पुनस्र्थापना गर्न सहज उपाय समाजलाई छाडेर गएको हुन सक्छ । कोभिड–१९ बाट हामीले पाठ सिकेर स्वास्थ्य पूर्वाधारमा धेरै प्रगति गरेको छौँ । यसैगरी व्यक्तिगत सरसफाइमा सुधार भएकाले कोभिड–१९ बाहेकका अरू मौसमी रोगव्याधीमा कमी आएको र जनस्वास्थ्यको स्तरमा ठूलो सुधार आएको सबैले अनुभव गरेकै विषय हो ।
राष्ट्रसेवक कर्मचारीका लागि पनि कोभिड–१९ महामारीको अनुभवबाट एक किसिमको क्षमता र अनुभव प्राप्त भएको छ; जसले गर्दा अब हुने कुनै पनि महामारी नियन्त्रणमा अझ प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत हुन सकिने कुरामा विश्वस्त हुन सकिन्छ । आम विश्वजस्तै कोभिड–१९ को महामारीबाट हाम्रो मुलुक पनि नराम्रोसंँग प्रभावित भइरहेको छ । यसले जनस्वास्थ्यमा पारेको असर र मानवीय क्षति मात्र नभई समग्र क्षेत्रमा पारेको दीर्घकालीन असरको लेखाजोखा हुन बांँकी नै छ । यस अवस्थामा आम नागरिकप्रति राज्यको दायित्व झनै बढेर गएको छ । राज्यबाट मुलुक र राज्यका लागि प्रवाहित हुने सेवा र सुरक्षाका लागि राष्ट्रसेवक कर्मचारीको क्षमता विकास मात्र नभई उपलब्ध विज्ञान, प्रविधि र सूचनाको अधिकाधिक उपयोगद्वारा कार्यसंस्कृति र कार्यव्यवहारमै आमुल सुधार गर्न सकेमा कोभिड–१९ जस्ता महामारीले सिर्जना गरेका चुनौतीको सहज सामना गर्न सकिनेछ ।
